|
| Rango_surfaco = 118
| Surfaco_aquo = 2,9
| Habitanti = {{formatnum:33225764074954}}<ref>{{cite web|title=Población de Panamá |url=http://countrymeters.info/es/Panama/|accessdate=2ma di oktobro 2017}}</ref>
| Rango_lojantiRango_habitanti = 134
| Yaro = 20102017
| Denseso di habitantaro = 4453,596
| Reto_kodo = .pa
| Nomo_himno = ''Himno Istmeño''
| Religii = [[katolikismo]], 77,4%
}}
'''Panama''' ([[HispanianaHispana linguo|HispanianaHispane]]: ''Panamá'') esas lando qua jacas en [[Central-Amerika]]. Lua vicina landi esas [[Kosta Rika]] en nord-westoweste e [[Kolumbia]] en sud-estoeste. En estoEste jacas [[Karibia]] ed ene westoweste jacas oceano [[Pacifiko]].
'''Bazala fakti pri Panama'''
=== Historio ===
{{PA|Historio di Panama}}
[[Arkivo:Balboa südsee.jpg|thumb|130px180px|left|[[Vasco Núñez de Balboa]].]]
Kande [[Hispania|Hispana]]na [[Rodrigo de Bastidas]] navigis de [[Venezuela]] e arivis en Panama en [[1501]], posible vivis en la regiono cirkumcirkume 2 milion [[indijeno|indijeni]], precipue de la rasi ''Cuevas'' e ''Coclé rasi''. [[Cristoforo Colombo]] arivis en la regiono en [[1502]]. En [[1513]] explorero [[Vasco Núñez de Balboa]] deskovris ke Panama esas [[istmo]] e ne existis marala uniono inter [[Atlantiko]] e [[Pacifiko]]. [[Hispania]]niHispani fondis [[Panama-Urbo]] en [[1519]], ed establisis la ''Real Audiencia de Panama'' (l'unesma reprezentero di Hispana guvernerio) en [[1538]]. Li transportis [[arjento]] ed [[oro]] de la litoro di Pacifiko tra la istmo til [[Karibia]], de ube ol esis expediitasendesis vers [[Europa]].
Kom rezulto di la desfacileso enpri kontrolar vasta teritorii, la regiono di Panama esis vundebla aal l'atako di [[piratoAnglia|piratiAngla]], qualee [[AngliaNederlando|Nederlandana]]ni e [[Nederlandopirato|Nederlandanipirati]], ed anke atakie di [[sklaveso|ex-sklavi]], nomizita ''cimarrones'' en Hispanala linguoHispana. De [[1572]] til [[1573]] [[Francis Drake]] atakis la regiono kun la helpo di ''cimarrones''. En [[1717]] Hispania unionis Panama a la [[Vice Rejio di Nova-Granada]].
Panama esis parto di Hispana imperio dum preske 300 yari ([[1538]] til [[1821]]). EnYe la [[33ma di novembro]] [[1821]] Panama divenis nedependanta de [[Hispana imperio]]. EnYe la [[2828ma di novembro]] sam yaro, ol unionisunionesis a [[Nova-Granada]] por formacar lando nune nomizita kom [[Granda Kolumbia]].
[[Arkivo:Culebra Cut 1904.jpeg|thumb|left|250px|Konstrukto dil [[Kanalo di Panama]], 1904.]]
Dum 80 yari, la regiono esis parto di [[Kolumbia]]. Kande Kolumbiana senato rejektis la kontrato Hay-Herran kontrato, [[Usa]] decidis suportar politikala movadi porpri la nedependo di Panama. EnYe la [[33ma di novembro]] [[1903]] Panama divenis nedependanta de [[Kolumbia]], e signatis la [[kontrato Hay/Bunau-Varilla kontrato]] kun Usa. La kontrato grantis Usana yuro por konstruktar ed explorar [[kanalo di Panama]], qua inauguresis en [[1914]]. En [[1936]] la prezidanto di Panama [[Harmodio Arias Madrid]] ed [[Usa]]na [[Franklin Delano Roosevelt]] signatis la pakto Arias-Roosevelt, qua revokis l'ideo pri Usan interveno en l'internal aferi di Panama.
[[Arkivo:Jimmy Carter and General Omar Torrijos signing the Panama Canal Treaty.jpg|250px|thumb|[[Jimmy Carter]] ed [[Omar Torrijos Herrera|Omar Torrijos]] signatas pakto pri la kanalo di Panama, 1977.]]
De [[1903]] til [[1968]] Panama esis [[konstituco|konstitucala]] [[demokratio]] dominacita da politikal [[oligarkio]]. Ye la [[1ma di oktobro]] [[1968]] l'elektita prezidanto [[Arnulfo Arias Madrid]] asumis povo e promisis un "guvernerio di "nacionala uniono" ma ye la [[11ma di oktobro]] ilu revokesis proper militaralamilitistala [[stato-stroko]] komandita dadal kolonelo [[Omar Torrijos Herrera]]. Omar Torrijos komencis militalamilitistala diktatoreso qua duris 21 dum 21 yari. En [[1972]] Torrijos lansis nova [[konstituco]] qua konsideris ilu [[chefo di stato]]. En [[1977]] Torrijos e [[Jimmy Carter]] signatis la pakti Torrijos-Carter, pri la transfero di la suvereneso super la [[kanalo di Panama]] vers Panama.
En agosto [[1983]] 4-stela generalo [[Manuel Antonio Noriega]] divenas chefo di la Nacionala Guardo, e transformis ol en Defenso-forci di Panama. Usa akuzis Noriega pri komercar drugi, fraudo e korupto, e blokuzis l'ekonomio di Panama. En mayo [[1989]] Noriega revokis la prezidantal elekto, vinkita da [[Guillermo Endara Galimany]]. EnYe la [[20ma di decembro]] sam yaro Usa invadis Panama, kaptis Noriega, e la militala diktatoreso finis. Guillermo Endara asumis povo enye la [[2727ma di decembro]] [[1989]].
=== Politiko ===
[[Arkivo:Asamblea Nacional de Panamá.JPG|thumb|200px250px|Nacional Asemblajo di Panama.]]
[[Arkivo:Palacio de las garzas1.JPG|thumb|left|200px250px|''Palacio de las Garzas'', oficala domo dil prezidanto di Panama.]]
Panama esas demokratiala [[prezidantala republiko]]. La prezidanto esas la [[chefo di stato]] e la [[chefo di guvernerio]], ed elektesas dal populo por 5 yari. Nune esas [[Juan Carlos Varela]].
La [[parlamento]] havas unika chambro kun 78 deputati, elektita dal populo por 5 yari. NunaLa nuna [[konstituco]] adoptesis en [[1972]] e subisis reformi en 1978, 1983, 1993, 1994, e 2004.
Tota civitani evante 18 yari o pluse povas votar. Nacional elekti por prezidanto e por la parlamento eventas omna 5 yari.
La [[judiciala povo]] nedependasesas nedependanta de l'exekutivola epovi deexekutiva legifalae povolegifala, ma lua membri elektesas dal chefo di stato. Ol havas tri niveli: la Supra Korto, la tribunali e la lokala judiciisti. Un nedependantaNedependanta Elektala Tribunalo inspektas la registro di votanti, l'elektala proceso e l'agado di la politikala partisi.
=== Geografio ===
[[Arkivo:Countries-Panama-provinces-2005-10-18-en.png|thumb|200px250px|Provinci e precipua urbi di Panama.]]
[[Arkivo:Graduandos Panameños.jpg|thumb|left|200px250px|Ponto ''Puente de las Américas'', ponto super la [[kanalo di Panama]].]]
Panama jacas inter [[Karibia]] en nordonorde, [[Pacifiko]] en sudosude, [[Kolumbia]] en estoeste e [[Kosta Rika]] enweste, westointe la [[latitudo|latitudi]] 7°11' N e 9°39'N, e la [[longitudo|longitudi]] 77°10'W e 83°03'W. LuaL'insuli lokoCoiba (493 km²), Del Rey (234 km²), e Cebaco (80 km²) en Pacifiko anke apartenas a la istmolando. La loko di Panama en la istmo esas strategiala: en [[2000]] Panamala lando recevis totala kontrolo super la [[kanalo di Panama]].
{{PA|kanalo di Panama}}
[[Arkivo:Beluga Family on Gatun Lake.JPG|thumb|250px|Navo trairas l'artificala [[lago Gatún]].]]
Lua [[relevo]] kompozesas da basa tereni en la du litori, e monti e kolini en la centro. La monti ne esas parto di la montari di Nord- o Sud-Amerika, e nur proxim la frontiero kun [[Kolumbia]] la monti esas parto dil sistemo di [[Andi]]. La maxim alta monto di lando esas [[volkano]] Barú, kun 3,475 metri di [[altitudo]]. La [[marsh-lando]] di Darién, an la frontiero kun Kolumbia, mezuras 160 km de longeso e cirkume 50 km de larjeso, ma to impedas konstruktar choseo por unionar [[Nord-Amerika]] kun [[Sud-Amerika]] tra Panama. ▼Panama havas cirkume 500 fluvetiriveri. La maxim granda esas la rivero Chagres, qua uzesas por furnisar elektral energio a Panama, e por formacar l'artificala [[Lago Gatún]], qua esas parto di la kanalo di Panama. ▼
[[Arkivo:Volcán_Barú_and_the_mountain_city_of_Boquete_(8375649877).jpg|thumb|left|250px|[[Vulkano]] Barú (3.475 metri di altitudo).]]
▲Panama havas cirkume 500 fluveti. La maxim granda esas Chagres, qua uzesas por furnisar elektral energio a Panama, e por formacar l'artificala [[Lago Gatún]], qua esas parto di la kanalo di Panama.
▲Lua [[relevo]] kompozesaskonsistas daek basa tereni en la du litori, e monti e kolini en la centro. La monti ne esas parto di la montari di Nord- o Sud-Amerika, e nur proxim la frontiero kun [[Kolumbia]] la monti esas parto dil sistemo di [[Andi]]. La maxim alta monto di lando esas [[volkano]] Barú, kun 3 ,.475 metri di [[altitudo]]. La [[marsh-lando]] di Darién, an la frontiero kun Kolumbia, mezurasesas longa de 160 km dee longesolarja ede cirkume 50 km de larjeso, ma toed impedas konstruktar choseo por unionar [[Nord-Amerika]] kun [[Sud-Amerika]] tra Panama.
La [[klimato]] di Panama subisas modifiki segun l'altitudo. En regioni infre 1.000 metri di altitudo esas [[tropikala klimato|tropikala]] e varma dum tota yaro; la regioni de 1.000 til 2.000 metri di altitudo havas agreabla klimato, dum ke en regioni super la 2.000 metri di altitudo la klimato esas kolda. La mezavalora yarara [[pluvozeso]] esas plu granda proxim [[Karibia]], ube superiras 3.000 mm omnayare e preske ne existas sika sezono, kontraste kun la litoro di [[Pacifiko]], ube existas sika sezono de decembro til marto e la mezavalora yarala pluvozeso esas 1.500 mm. En la montoza regioni la pluvozeso povas superirar 5.000 mm omnayare. [[Uragano|Uragani]] ne minacas la lando, pro ol jacar sude de la zono di uragani (supre la 10°N).
{{PA|Ekonomio di Panama}}
=== Demografio ===
La maxim granda urbo esas la chef-urbo di la lando, [[Panama-Urbo]]. Altra importanta urbi esas [[San Miguelito]], Tocumen, e David.
=== Kulturo ===
Panamana kulturo havas granda Hispana influo. La ''[[cumbia]]'', simila a Kolumbiana ''cumbia'', havas granda populareso. Altra populala muzikala stili esas [[reggae en español]], [[reggaeton]], ''compas'', [[jazo]], ''blues'', ''salsa'' e [[rock]].
En laPri [[literaturo]] kelk importanta nomi esas Manuel María Ayala (1785-1824), Amelia Denis de Icaza (1836-1911), Darío Herrera (1870-1914), [[Ricardo Miró]] (1883-1940) ed altri.
[[Basbalo]] esas la maxim populara [[sporto]] en Panama, danko ad Usan influo.
=== ExteraReferi ligili ===
{{Commons|Panama}}
{{reflist}}
== Extera ligili ==
* [http://www.presidencia.gob.pa/ prezidanto di Panama]
* [http://www.prensa.com La Prensa], jurnalo en Panama
| 