Hungaria: Diferi inter la revizi

| Lojanti_chefurboHabitanti_chefurbo = {{formatnum:1712210}} ([[2009]])

| Rango_lojantiRango_habitanti = 83

'''Hungaria''' esas lando qua jacas en centro dicentral [[Europa]]. Lua vicina landi esas: [[Slovakia]] norde, [[Ukraina]] nordeste, [[Rumania]] este, [[Serbia]] e [[Kroatia]] sude, e [[Slovenia]] ed [[Austria]] weste.

Kelti (pos cirkum 450 aK) e [[Roman imperio|Romani]] (9 ak til [[430]]) vivis en la regiono di la nuna Hungaria. De [[9 aK]] til la [[4ma yarcento]] la provinco di [[Pannonia]] esis parto de [[Roman imperio]]. Pose arivis la Huni, qui establisis forta imperio en la regiono.

Dum la [[9ma yarcento]] (yaro [[895]]) regnanto [[Árpád]] fondis Hungaria. LiaLua grand-nepotulo [[István la 1ma di Hungaria]] kronizesis rejulo en [[1000]] kun krono sendita dal [[papo Silvester la 2ma]] de [[Roma]]. István divenis l'unesma [[Listo di reji di Hungaria|rejulo]] di Hungaria.

En [[1241]] [[Mongolia|Mongoli]] invadis ed okupis Hungaria til [[1242]]. En [[1533]] rejio di Hungaria formacesis, sub [[Habsburgo|Habsburga]] dominacajo, ma en [[1541]] centro e sudo di lando okupesis da [[Otoman imperio]]. Dum la fino di ladil [[17ma yarcento]] Hungari komencis ekpulsar Otomani kun la helpo di Austriani. [[Budapest|Buda]] rikonquestesis en [[1686]]. En [[1718]] Otomani esisekpulsesis komplete ekpulsita.

RoyalaRejala Hungaria havis poka influo en [[Wien]]<ref name=US/>. Habsburga rejo kontrolis direte Hungariana financi, armeala ed exteral aferi, ed imperiala trupi kontrolis lua frontieri<ref name=US>[http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+hu0022) ''A Country Study: Royal Hungary''] U.S. federal government</ref>. Habsburgi ne okupis la kontoro di palateno por impedar ke la tituliero recevis multa povo<ref name=US/>.

Dum la regno di [[Joseph la 2ma, Santa Romana imperiestro|Joseph la 2ma]] Hungaria vivis sub racional-absolutismo: Joseph permisis religiala libereso por [[protestantismo|protestanti]]. Lua fratulo e sucedinto, [[Leopold la 2ma, Santa Romana imperiestro|Leopold la 2ma]] kontinuisduris ta politiko, ma Franz la 1ma (1792 til 1835) havis nenormala antipatio por chanji. Il akuzis filozofo [[Ignác Martinovics]] dipri trahizo e kondamnis ilu a mortomortopuniso.

Kande [[Napoléon la 1ma]] komencis l'expandoexpanso di lua imperio en [[Europa]], lua armeo demandis granda quanti di produkti de Hungaria, do eventis grand ekonomial agado ibe. Ma kun fino di NapoleonaNaponeonal imperio, la regiono eniris itere en povreso.

Ekonomiala problemi esis un ek la kauzi di la [[HungarianaHungara revoluciono endi 1848]]. Ye la [[15ma di marto]] [[1848]] granda demonstri demandis 12 reformi (''12 pont'') en la politikala sistemo. Sub l'administrado dil guberniestro [[Lajos Kossuth]] e chefministro [[Lajos Batthyány]], Habsburga monarkio destronizesis. Habsburgi nur vinkis la revoluciono en [[1849]], kun la helpo di Rusa imperio. Pos krular la revoluciono, imperiestro Franz Josef la 1ma revokis Hungara [[konstituco]] e dividis lando en quar regioni: [[Transilvania]], Hungaria, Kroatia-Lavonia e [[Voivodina]]. [[Germana linguo]] divenis la linguo didil administroadministrado e di alta instruktado. Kelka Hungari komencis pensar enpri kompleta separo de [[Austrian imperio]], ma altra kontinuisduris aceptar Austriana dominacajo.

Austrian [[absolutismo]] komencis krular kande la [[Rejio di Sardinia]] e [[Francia]] vinkis Austriani en la [[batalio di Solferino]]. La vinkeso konvinkis Franz Josef ke lialua opozanti esis multe povoza. En [[1866]] Austria itere perdis milito, lore kontre [[Prusia]]. En [[1867]] Franz Josef aceptis pakto qua kreis duala monarkio di Austria ed Hungaria, konocita kom [[Austria-Hungaria]].

Austria-Hungaria duris til [[1918]], kande la lando dividesis en [[Austria]] e Hungaria, pos Austria-Hungaria perdar l'[[Unesma mondomilito]]. [[Chekoslovakia]] okupis la teritorii ennorde nordode dila lando, dum ke [[Rumania]] okupis [[Transilvania]] ed altra teritorii este de la lando, e [[Serbia]] okupis teritorii sude. En [[1919]] [[komunismo|komunisti]] komandita da [[Béla Kun]] instalis sovieta republiko en lando, qua duris poka tempo. Ye la [[4ma di junio]] [[1920]] tra la [[kontrato di Trianon]] Hungaria perdis 71% de lua originala teritorio, inkluzite lua unika marala [[portuo]], [[Fiume]] (nune [[Rijeka]], en [[Slovenia]]).

Dum periodo inter la du mondo-militimondomiliti, politikala forci di dextra kreskis en lando. Admiralo [[Miklós Horthy]] divenis regento, e guvernis til la [[16ma di oktobro]] [[1944]]. Il developis pakto kun [[Adolf Hitler]], e furnisis trupi por l'invadi di [[Yugoslavia]] e [[Sovietia]] en [[1941]]. Pos perdar multa soldati dum la milito, Horthy probis abandonar milito e negociar paco en [[1944]], ma [[nacional-socialista Germania]] invadis ed okupis la lando. [[Ferenc Szálasi]], chefo di la [[Kruco di Fero]], asumis povo e guvernis til abandonar Budapest ed instalar su en [[Wien]], en marto [[1945]].

Kun la falio di [[nacional-socialista Germania]], Sovietiana trupi gradope okupis Hungaria, e la lando divenis [[komunismo|komunista]] marioneto di Sovietia.

En marto [[1990]] pos falio di [[Berlin-murego]] Hungaria abandonis la titulo "socialista republiko" havis lua unesma libera elekti. PartisoLa di centra-dextrapartiso "Uniono di libera demokrati" - SZDSZ - ganisdi lacentra-dextra ganis l'elekti, e defensis gradoza transito vers [[kapitalismo]]. [[Árpád Göncz]] devenis l'unesma prezidanto pos fino di komunista rejimo.

La nordala ''montara''montoza -areo konsistas ek l'anciena [[volkano|volkanal areo]] di Börzsöny, Cserhát, Mátra e Zemplén, ed ek segmento-montarialamontoza areo di Bükk ed Aggtelek. La maxim alta loko di Hungaria, Kékes, esas en l'areo di Mátra. En la sudala bordo di l'areo esas famoza [[vino]]-regiono di Tokaj.

Maxim longa ''' riveri ''' (longeso enche l'areola diteritorio HungariaHungara)

* [[Danubio]] (Hung.Hungare: ''Duna'') 417 km

Ante la 2maduesma mondomilito l'ekonomio di Hungaria apogis sur l'agrikultivo. Pos la [[Duesmaduesma mondomilito]] la komunista guvernado realigis la rapida industriesko e tendencis ad autarkeso. Depos 1968 l'ekonomio di Hungaria esis la maxim liberala en l'Est-Bloko. La komerco kun exterlandi e mikra firmi esis permisita limitizite. Kande la komerco kun l'Esto diminutis, la konkurencala kapableso mikreskis, la produktado krulis e la senemployeso kreskis dum la yari inter 1989 e 1994. L'ekonomio staceskis sur sua pedi, kande la lando membreskis en la EU, ma ye la fino di 2008 l'internaciona krizo ekonomiala frapis tre forte. En novembro 2008 la lando recevis 25 milyardimiliardi Usana dolari de IMF, EU e la Mondala Banko por stabiligar sua ekonomio. En 2010 la GNPKLP (korektigita segun la komprokapableso) di Hungaria esis 187,6 milyardimiliardi Usana dolari (qua esas cirkume duima de olqua di Belgia e preske plu granda kam olqua di Finlando). La privata sektoro esas nuntempe plu kam 80% de la GNPKLP. La maxim importanta naturala resursi esas bauxito, terokarbono e la fruktifanta sulo. En 2010 l'agrokultivo donis laboro a 4,7% de la laborantaro e produktas 3,3% de la GNPKLP. Lua produktiprodukturi esas frumento, maizo, sunoflorala semini, [[terpomo (o potato)]], betravi e produkturi de bovaro. Mashini e garnituri kovras pluplua kam 60% del exportacoexportacaji. Altra exportacaji esas agrokultivala produkturi ed anke elektro e kombusteblajikombustivi.

Hungaria havas richa [[folkloro]], qua inkluzas [[brodo]], dekorata [[ceramiko|ceramikajo]], e [[skultado|skultadi]]. Kom exempli di lua [[arkitekturo]], la maxim granda [[sinagogo]] di Europa (la Granda Sinagogo, en Dohány), un diek la maxim granda Europana [[baziliko|baziliki]] (la baziliko di Esztergom), la duesma maxim granda abadeyo di la mondo (Pannonhalma abadeyo) e la maxim granda nekropolo exter [[Italia]] (la nekropolo di [[Pécs]]) jacas en la lando. La palaco di Eszterháza, konstruktita dum la [[18ma yarcento]], esas la maxim granda edifico en stilo [[rokoko]] di Hungaria.

LandoLa lando anke havas richa [[literaturo]]. Kelka important autori esas [[János Kodolányi]], [[Magda Szabó]], [[Sándor Márai]], [[Péter Esterházy]], e [[Listo di Nobel-laureati pri literaturo|Nobel-laureato]] en [[2002]] [[Imre Kertész]].