Haiti: Diferi inter la revizi

L'insulo [[Hispaniola]] ube jacas Haiti e [[Dominikana Republiko]] habitesis dadal indijeni ''Taíno'', de raso Arawak. [[Cristoforo Colombo]] landis en Môle-Saint-Nicolas ye la [[5ma di decembro]] [[1492]] e reivindikisrevendikis l'insulo por [[Hispania]]. Pos 19 dii ilu livis 39 membri de ''Santa María'' nav-trupo en l'insulo. La nav-trupo fondis urbeto nomizita "La Navidad", destruktita la sequanta yaro.

HispanianiHispani serchis [[oro]] en Hispaniola, exploritae precipueprobis dauzar precipue lokala indijeni por explorar ol. Kande l'indijeni ne aceptis explorar oro, li mortigesis o vendesis kom [[sklaveso|sklavi]]. Europani adportis infektiva maladesimorbi a l'insulo. L'unesma erupto di [[variolo]] en Hispaniola eventis en [[1507]]. En [[1512]]-[[1513]] Hispana legi interdiktis la uzajo di indijeni kom sklavi, ma le ''Taíno'' esisesabis preske extingita. En [[1517]] rejulo [[Carlos la 1ma di Hispania|Carlos la 1ma]] permisis l'importacajo di negra sklavi.

En [[1625]] [[Francia|Franci]] establisis su an l'insulo Tortuga. Li transvivis kom [[pirato|pirati]] qui atakis HispanianaHispana navi, e nomezis lua kolonio "Saint Domingue". En [[1670]] li establisis su en Hispaniola. Lia unesma kolonio en l'insulo recevis la nomo ''Cap François'', nune [[Cap-Haïtien]].

HaitiPos divenisrevolto nedependantadi en[[sklaveso|sklavi]] ed ex-sklavi komandita da [[1804Toussaint Louverture]] dequa komencis en [[Francia1791]], posHaiti revoltodivenis dinedependanta de [[sklaveso|sklaviFrancia]] en [[1804]]. Historiisti kalkulas ke la rebeleso produktis la morti di 100,000 sklavi e 24,000 til 40,000 blanka kolonigisti<ref>Blackpast.com [http://www.blackpast.org/?q=gah/haitian-revolution-1791-1804 ''Haitian Revolution (1791-1804)'']</ref>. [[Jean-Jacques Dessalines]] esis l'unesma chefo di stato. Autokrato, il transformis su en imperiestro til esar asasinita en [[1806]].

La revoluciono efektivis l'ekiro di blanka kolonigisti kun kelka sklavi e mestici. En [[1809]] cirkume 10.000 refujinti de Haiti arivis de en [[Kuba]], ube li unesma fixigisestablisis su, por vivar pose en [[New Orleans]]. Li helpis mantenar [[Franca linguo]] en ta urbo por kelka yardeki.

En [[1815]] [[Simón Bolívar]] recevis helpo de HaitiHaitiani por kombatar Hispanianala koloniala trupi de Hispania. En [[1817]] lore prezidanto [[Alexandre Pétion]] furnisis soldati, armi e financala suporto por helpar la liberigo di la [[Vicerejio di Nova Granada]].

En [[1818]] [[Jean -Pierre Boyer]] asumis kom prezidanto e komencis riunigar la lando en [[1821]]. Kande Santo Domingo deklaris nedependo de Hispania, ilu sendis trupi por kontrolar la regiono e sucesis unigar tota insulo<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/168728/Dominican-Republic/129491/History Dominican Republic - History of the Dominican Republic] ''Encyclopaedia Britannica''</ref>. Dum lua guvernerio, ilu stimulis Usana ex-sklavi enmigrar a Haiti. Komence ye septembro [[1824]], cirkume 6.000 ex-sklavi migris a lando, ma pro lokala povreso ed altra desfacilesi, multramulti retroiris versad Usa.

En [[1825]] Franca rejulo [[Charles la 10ma di Francia]] sendis 14 navi kun soldati por rikonquestar l'insulo. Sub preso, prezidanto Boyer signatis pakto qua agnoskis nedependo po la pago di 150 milioni di franki (resorbita a 90 milioni en [[1838]]) kom indemno por la perdajo di posedaji kunpro la nedependo.

Boyer guvernis la lando til [[1843]], kande revokesis per [[stato-stroko]] pos perdar suporto di lokal elito. [[Charles Rivière-Hérard]] asumis, ma en [[1844]] li anke revokesis, e komencis periodo di nestabileso. Lokal eliti e richa enmigranta komercisti ([[Germania|Germani]]ni, [[Usa]]ni, [[Francia|Franci]]ni, e [[Unionita Rejio|Britaniani]]) disputis lokal autoritato. En [[1912]] [[Siria]]ni partoprenis en konspiro en qua la prezidantala palaco atakesis e destruktesis. Plura foyi, Franca, Usana, Germana e Britaniana forci reklamacis granda quanto di valuti de la Centrala Banko di Haiti. En [[1915]] Usa okupis la lando e restis ibe til [[1934]]. Li establisis frontiero inter la du landi kun okupo di kontestata teritorii. Kande [[Rafael Leónidas Trujillo]] asumis povo en [[Dominikana Republiko]], li imperis ke Dominikan armeo mortigis Haitiani qui vivis en Dominikana flanko.

[[Arkivo:Michel Martelly on April 20, 2011.jpg|thumb|150px|[[Michel Martelly]], la nuna prezidanto di Haiti.]]

Haiti esas mi-prezidantala [[republiko]] qua permisas multa partisi. La [[prezidanto]] esas la [[chefo di stato]] di la lando, ed elektesas dal populo por 5 yari, sene ne povas rielektesar por posiblesola disequanta rielektoperiodo. La [[chefo di guvernerio]] esas la [[chefministro]], indikita da la prezidanto. Nune esas [[Laurent Lamothe]].

La [[parlamento]] havasSupra duKorto chambri:esas la chambromaxim alta korto di deputatiHaiti. havas 99Lua membri, eindikesas la senatodal 30prezidanto. NunaLa nuna [[konstituco]] adoptesis enye la [[2929ma di marto]] [[1987]].

Haiti okupas 1/3 didel insulo [[Hispaniola]] insulo. Ol havas 1,.171 km di [[litoro]] e 360 km di frontieri kun [[Dominikana Republiko]]. La maxim alta monto di la lando esas [[Pic la Selle]], kun 2,.680 metri di [[altitudo]]. LandoHaiti ne havas navigebla fluvii.

Preske 98% dide lua originala [[foresto|foresti]] esas destruktitadestruktesis. TaLa destruktadokonsequi havisde komla konsequodestruktado esas [[erodo]] di suli ed [[inundado|inundadi]], komquale la granda inundado enye la [[1717ma di septembro]] [[2004]], enqua keproduktis 3,.000 personi perisismorti.

La [[Klimatoklimato]] di la lando esas [[tropikala klimato|tropikala]] kun du pluvoza sezoni: de [[aprilo]] til [[junio]], e de [[oktobro]] til [[novembro]].

Haiti esas la maxim povra stato en westala misfero. Segun [[Unionita Nacioni]] ol jacasrangizas en145ma pozesoloko 145 ensegun l'[[indexo pri humana developeso|IHD]], inter 177 stati.

Quankam la [[denseso di habitantaro]] di Haiti esas 350 habitanti per km² la habitantaro koncentresas en urbala regioni, en la litoro edod en la vali. Segun kalkulistatistiki dedel [[Unionita Nacioni]] landoHaiti havis 9.8 milion habitanti en [[2008]], e la duimo evasevis min kam 20 yari.

Lando havas du oficala lingui: [[FrancianaFranca linguo|FrancianaFranca]], parolata da kulta Haitiani, e la [[Kreolo di Haiti]], qua recente havis lua gramatiko konformigita.