Aragonana linguo: Diferi inter la revizi

Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
kelka korektigi
Nula rezumo di redakto
Lineo 3:
|Nomo_en_Ido = Aragonana linguo
|Nomo_linguo = Aragonés
|Parolata_en= [[AragonoAragon]] ([[Hispania]])
|Regioni_di_mondo = [[Europa]]
|Tota_parolanti = {{formatnum:10000}}
|Rango =
|Klasifiko_en_familio = [[Indo-Europana linguaro|Indo-Europana]]<br />&nbsp;[[Romana lingui]]<br />&nbsp;&nbsp;Westala grupo<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp;Gala-Ibera-Romana lingui<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Aragonana'''
|Ube_esas_oficala = [[AragonoAragon]]
|Akademio = Academia d'a Luenga Aragonesa
|mapo = [[Arkivo:Predominis lingüístics de l'Aragó segons la Llei de llengües.png|300px]]
|mapo_paroli = Loki ube l'Aragonana linguo parolesas.
|Iso1 = an
|Iso2 = arg
|Videz_anke =
}}
'''Aragonana linguo''' esas Latinida linguo parolata en nord-nordal [[AragonoAragon]].
 
Dum la [[Reconquista]], la linguo expandis al sudosude. L'uniono di [[Rejio di AragonoAragon]] kun la [[Komtio di BarcelonoBarcelona]] enpor toformacir ke esusla [[Krono di AragonoAragon]], havashavis granda influo inter Aragona ed [[HispanianaHispana linguo|HispanianaHispana]].
 
== Historio ==
Aragonana linguo naskigisnaskis cirkume la 8ma yarcento kom unu de multa Latinida dialekti developita en centrala e nordala [[Pirinei]], ed esto di valo di Ebro en [[La Rioja (Hispania)|La Rioja]], sudo ed esto di NavarraNavara e Alta Aragon.
 
[[Reconquista|Rikonquesto]] di zono da Aragonani e Navarani facis ke la linguo extensis (por co helpis ke ol existis altra linguo, parolita da kristani en islamana zono tre semblanta a l'Aragonana e kun poka chanji, ol ne esis desfacila di "aragonigar"). Quankam, l'extensiono di l'Aragonana facis ke ol komencis influeso di altra Latinida linguo kam Ocitaniana, HispanianaHispana e Kataluniana. L'Aragonana parolita en La Rioja e Soria komencis desaparar dum ta epoko.
 
[[Arkivo:Evolución Aragonés - Aragón.svg|300px|right|thumb|Evoluo di l'Aragonana linguo.]]
Lineo 30:
[[Arkivo:Grupos de parlas de l'aragonés.svg|290px|right|thumb|La propozo di quar dialekti facita da Francho Nagore.]]
 
Quale preske tota laomna lingui, AragonanaAragonan anke havas dialekti. On povas dicar ke en omna valovali parolesas apartadiferanta dialektodialekti.
 
Ol existasExistas propozo (facita da Francho Nagore) por dividar la linguo en quar precipua dialekti:
* Centrala
* Centra
* Ocidentala
* Ocidenta
* Orientala
* Orienta
* Suda
 
Lineo 41:
 
== Gramatiko ==
 
=== Fonologio e grafio ===
La fonemi esas inter obliqua stangi / /, lalofoni di fonemo esas inter quadrata krampi [ ], l'ortografio esas en kursivo ol adaptesas a l'ortografio di l'[[Akademio di l'Aragonana Linguo]].
Linio 92 ⟶ 91:
 
==== <u>Konsonanti</u> ====
{|class="wikitable" {{tablapolida}}
!
! colspan="2" style="background-color:#e3d9ff"| bilabiali
Linio 227 ⟶ 226:
|}
 
==== Diakronika evoluadoevociono di la fonologio ====
Ulu historiala traiti di l'Aragonana en lua evoluado de la Latina:
* O, E apertita en pralatinida devenas en la diftongi [we],[je]:
Linio 234 ⟶ 233:
* Latinida grupi -X-, -PS-, SCj- devenas senvoca palatala frikativo ''ix'' [S]:
** COXU > coixo (Hisp. ''cojo''; Ast. ''coxu''; Kat. ''coix''; COXA > Okc. ''cuèissa/cueisha'')
* Kamquale en la [[HispanianaHispana linguo|HispanianaHispana]], en la [[Kataluniana linguo|Kataluniana]] (parte), en l'[[Ocitaniana linguo|Ocitaniana]] (parciale), en l'[[Asturiana linguo|Asturiana]] ed en la [[Galisiana linguo|Galisiana]], V devenas /b/:
** VALORE > ''valor'' (Hisp. ''valor'' [b-]; Kat. ''valor'' [b-/v-]; Oc. ''valor'' [b-/v-]; Ast. ''valor'' [b-]; Gal. ''valor'' [b])
 
Linio 255 ⟶ 254:
 
===== Diakrona gramatika evoluado =====
Inverse ke en la HispanianaHispana, la Latina -B- restas en la imperfekta di indikativo en la duesma e triesma konjugado: ''teniba'' (angl. "he had", hisp. ''tenía'', Kat. ''tenia'', Okc. ''teniá/tienèva'', Gal. ''tiña'', Port. ''tinha'')
 
== Ortografio ==
Linio 282 ⟶ 281:
|style="background: #f9f9f9; "|'''b, v''' segun la latina etimologio.<br />Ex: ''bien, servicio, val, activo, cantaba, debant''
|style="background: #f9f9f9; "|'''b'''<br />Ex: ''bien, serbizio, bal, autibo, cantaba, debán''
|style="background: #f9f9f9; "|'''b, v''' segun la latinida etimologio, kamquale en la Kataluniana e Ocitaniana.<br />Ex: ''bien, servício, val, activo, cantava, devant''
|-
|style="background: #f9f9f9; "|/k/
Linio 296 ⟶ 295:
|-
|style="background: #f9f9f9; "|/kw/
|style="background: #f9f9f9; "|Se ol esas etimologiala 'q', kamquale en la Kataluniana ed ulquanta en l'Ocitaniana:
* '''qu''' avan ''a, o''.
* '''qü''' avan ''e, i''. <br />Ex: ''quan, qüestión''.
|style="background: #f9f9f9; "|'''cu''' kamquale en la HispanianaHispana<br />Ex: ''cuan, cuestión''
|style="background: #f9f9f9; "|Se ol esas etimologiala 'q', kamquale en la Kataluniana ed ulquanta en l'Ocitaniana:
* '''qu''' avan ''a, o''.
* '''qü''' avan ''e, i''. <br />Ex: ''quan, qüestion''.
Linio 309 ⟶ 308:
|style="background: #f9f9f9; "|
* '''ch'''.
* '''j''' ('''g''' avan ''e, i'') segun l'etimologio, kamquale en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana.<br />Ex: ''chaminera, minjar, justícia, geografia''
|-
|style="background: #f9f9f9; "|/d/
Linio 351 ⟶ 350:
|style="background: #f9f9f9; "|Skribita segun l'etimologio.<br />Ex: ''historia'', ''hibierno''
|style="background: #f9f9f9; "|Ne skribita.<br />Ex: ''istoria'',''ibierno''
|style="background: #f9f9f9; "|Skribita kamquale la mez-epokaepokal Aragonana e Kataluniana.<br />Ex: ''história'',''hivierno''
|-
|style="background: #f9f9f9; "|/i/
Linio 379 ⟶ 378:
|-
|style="background: #f9f9f9; "|/ɲ/
|style="background: #f9f9f9; "|'''ny''' kamquale en la mez-epoka Aragonana e Kataluniana<br />Ex: ''anyada''
|style="background: #f9f9f9; "|'''ñ''' kamquale en la HispanianaHispana<br />Ex: ''añada''
|style="background: #f9f9f9; "|'''ny''' kamquale en la mez-epoka Aragonana e Kataluniana<br />Ex: ''anyada''
|-
|style="background: #f9f9f9; "|/o/
Linio 420 ⟶ 419:
|-
|style="background: #f9f9f9; "|''-t'' fine etimologiala, muta en l'Aragonana nuntempa
|style="background: #f9f9f9; "|Skribita kamquale en la mez-epoka Aragonana, en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana.<br />Ex: ''sociedat, debant, chent''
|style="background: #f9f9f9; "|Ne skribita.<br />Ex: ''soziedá, debán, chen''
|style="background: #f9f9f9; "|Skribita kamquale en la mez-epoka Aragonana, en la Kataluniana ed en l'Ocitaniana.<br />Ex: ''sociedat, devant, gent''
|-
|style="background: #f9f9f9; "|/u, w/
Linio 450 ⟶ 449:
|style="background: #f9f9f9; "|
* '''z''' avan ''a, o, u''.
* '''c''' avan ''e, i'' (en internaciona formadi ed ulspeca paroli di GrakianaGrekiana o Arabiana origino).
* '''z''' en fina poziciono (ma '''tz''' kam grafio en plurali e verbala formi ek ''t+s'' ke en la BenskianaBaskiana facas '''ts''').
<br />Ex: ''zona, Provenza, fetz, centro, servicio, realizar, verdatz''.
|style="background: #f9f9f9; "|'''z'''<br />Ex: ''zona, Probenza, fez, zentro, serbizio, realizar, berdaz''.
Linio 487 ⟶ 486:
== Bibliografio ==
* [[Jean Joseph Saroïhandy]], [http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/25/19/13Saroihandy.pdf "Dialectos aragoneses"], ''Archivo de Filología Aragonesa'', LXI-LXII (2005-2006), Zaragoza, Institución "Fernando el Católico"-[[Consejo Superior de Investigaciones Científicas|CSIC]], págs. 363-375. (Con prólogo de [[Joaquín Costa]]). ISSN 0210-5624 (Versión electrónica en formato PDF). Es reedición del artículo publicado originalmente en el ''Annuaire'' de 1901 de la Escuela Práctica de Estudios Superiores (Sección de Ciencias Históricas y Filológicas), París, Imprenta Nacional, 1900, 106.
*{{es}} [[Manuel Alvar]], ''Dialectología hispánica'', [[''Université nationale d'enseignement à distance|'' - UNED]], Madrid, 1977
* Günter Holtus, [[Michael Metzeltin]], Christian Schmitt (edd.): [[Lexikon der Romanistischen Linguistik|''Lexikon der Romanistischen Linguistik (LRL)'']], Tübingen, Niemeyer, 1988-2005 (12 Bände); Band VI,1: ''Aragonesisch/NavarresischNavarasisch, Spanisch, Asturianisch/Leonesisch'', 1992. ISBN 3-484-50236-3
 
{{Indo-Europana linguaro}}