Ido: Diferi inter la revizi

Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
→‎La komparativi: por montrar vece por montras
Algentem (diskutez | kontributadi)
→‎Gramatiko: Me adjuntos informeto future
Lineo 281:
 
== Gramatiko ==
{{PA|Gramatiko di Ido}}
Ido havas 30 facila verbo-konjuncioni. L'Idala verbo-konjuncioni esas preske tote diferanta kam l'Esperantala, reduktas a nur duima dil Esperantala verbo-konjuncioni. Li esas:
{| class="wikitable"
|+(por la verbo ''esar'')
!
![[prezento]]
![[preterito]]
![[Futuro (gramatiko)|futuro]]
|-
![[tempo]]
|es.a.s
|es.i.s
|es.o.s
|-
![[perfekto]]
|
|es.ab.i.s
|esab.o.s
|-
![[infinitivo]]
|es.ar
|es.ir
|es.or
|-
![[aktivo-participo]]
|es.a.nt.a
|esi.nt.a
|es.o.nt.a
|-
![[nomala aktivo-participo]]
|es.a.nt.o
|es.i.nt.o
|es.o.nt.o
|-
![[adverba aktivo-participo]]
|es.a.nt.e
|es.i.nt.e
|es.o.nt.e
|-
![[pasivo-participo]]
|es.a.ta
|es.i.ta
|es.o.ta
|-
![[nomala pasivo-participo]]
|es.a.to
|es.i.to
|es.o.to
|-
![[adverba pasivo-participo]]
|es.a.te
|es.i.te
|es.o.te
|-
![[imperativo]]
|es.ez
|es.a.bez
|
|-
![[kondicionalo]]
|es.u.s
|es.a.bus
|
|}
 
=== La tempi e la modi: ===
* Prezento: kant.'''a'''.s
* Preterito: kant.'''i'''.s
* Futuro: kant.'''o'''.s
* Kondicionalo: kant.'''u'''.s
* Perfekto: kant.'''ab'''.a.s
* Pluquamperfekto: kant.'''ab'''.i.s
* Imperativo: kant.'''ez'''
* Infinitivo .'''ar''': esar, kant<u>ar</u>, manj<u>ar</u>
 
* Finita verbo: .'''s''': es<u>as</u>, kant<u>as</u>, manj<u>as</u>
** La verbi nulatempe chanjas dependanta sur ''quo'' esas la subjekto: <u>me</u> es<u>as</u>, <u>tu</u> kant<u>as</u>, <u>li</u> manj<u>as</u>
 
=== La pasivo: ===
* Me vidas mea amiko, qua videsas da me.
** Me vid.a.s mea amiko → L'amiko vid.'''es'''.a.s (da me).
** Me trov.o.s vi → Vi trov.'''es'''.o.s (da me).
** Me lekt.u.s libro → Libro lekt.'''es'''.u.s (da me).
 
=== La participo: ===
* Aktivo
** Prezento: flug.a.'''nta'''
** Preterito: flug.i.'''nta'''
** Futuro: flug.o.'''nta'''
* Pasivo
** Prezento: skrib.a.'''ta'''
** Preterito: skrib.i.'''ta'''
** Futuro: skrib.o.'''ta'''
 
=== La verbala kombinuri ===
#
* me esas vidinta (↔ ! me esas docisto)
* me esis skribinta
* me esos vendinta
* me esos flugonta
#
* me esas vidinta = me vidabas
* me esis skribinta = me skribabis
* me esos vendinta = me vendabos
#
* me esas amata
* me esas trovita
* me esis vidita
* me esabis amata
* me esabus amata
 
<nowiki>------------------------------------------------------------------------</nowiki>
 
=== La frazo ===
* Bazala frazo = subjekto - verbo - objekto: Me amas tu.
* Ne-bazala ordino → +n: Tu'''n''' me amas.
* Questiono = Ka tu amas me?
 
=== L'artiklo ===
Ne existas nedefinita artiklo en Ido, ma existas definita artiklo kande indikas un o plura individui antee determinita.
# tablo, stulo, domo
# '''la''' tablo, la stulo, la domo
# '''le''' 8 = 8, 8, 8, …
 
=== L'eliziono ===
* (kordiala amiko →) kordial amiko, (olda avulo →) old avulo
* prepoziciono + artiklo
** a la = a l’ = al
** da la = da l’ = dal
** de la = de l’ = del
** di la = di l’ = dil
 
Ne elizionez l'artiklo se destruktas l'aspiro di la litero h. Do ne uzez *''l'homo'', *''l'hosti'', ma ''la homo'', ''la hosti''.
 
=== La pluralo ===
* '''i''' : la tabli, la stuli, la domi
*# ! L’ elekt.i esas important.a
*# ! La mikr.a dom.i esas bel.a
* '''le''' no = no + no + no …
 
=== La vorto-klasi ===
* substantivo = .'''o''': tablo, stulo, domo
* adjektivo = .'''a''': mikra, bela, nova
*# ! nova libri = libri nova
*# ! bela internaciona linguo → bela linguo internaciona
* adverbo = .'''e''': bone, rapide, facile
* substantivo ↔ adjektivo ↔ adverbo (preferinda uzar kurta adjektivo avan la substantivo e longa pos la substantivo.)
** papero ↔ papera ↔ papere
** lektanto ↔ lektanta ↔ lektante
 
=== La komparativi ===
Ido havas 4 simpla vorti por montrar la diferanta gradi inter adjektivi ed adverbi (komparativo), qua multa naturala lingui havas diferanta vorti por. L'Idala komparativi:
* '''minim''' granda ← '''min''' granda ← granda → '''plu''' granda → '''maxim''' granda
Lu esas exakte sama por adverbi:
* '''minim''' rapide ← '''min''' rapide ← rapide → '''plu''' rapide → '''maxim''' rapide
 
=== La pronomi ===
==== La personala pronomi ====
Ido havas entote 14 personala pronomi, 4 pluse kam lia avo Esperanto. Komparo inter Ido ed Esperanto:
{| class="wikitable"
!rowspan="3"|
!colspan="7"|singulara
! colspan="6" |plurala
!rowspan="3"|indefinita
|-
!rowspan="2"|1ma
!colspan="2"|2ma
!colspan="4"|3ma
!rowspan="2"|1ma
!rowspan="2"|2ma
! rowspan="2" colspan="4" |3ma
|-
!familiara
!formal
!mask.
!fem.
!neut.
!omnagenra
|-
!Esperanto
|mi
|ci
|vi
|li
|ŝi
|ĝi
|
|ni
|vi
| colspan="3" |
|ili
|oni
|-
!Ido
|me
|tu
|vu
|ilu
|elu
|olu
|lu
|ni
|vi
|ili
|eli
|oli
|li
|onu
|}
* Notizez ke ''.u'' chanjas ad ''.i'', por pluralo, exakte kam la substantivi.
'''Pluso pri ''Lu'''''
 
De ''Kompleta Gramatiko Detaloza di la Linguo Internaciona Ido'' da Beaufront: '''Lu''' (quale '''li''') esas uzata ''por la 3 genri.'' Ke '''lu''' servas la tri genri, segunvole, en la singularo, ne esas en su plu astonanta kam vidar '''li''' servar la tri genri, segunvole, en la pluralo. Ma, kontraste, ni ulkaze bezonas distingar la pronomo «li» per ''ili, eli, oli,'' totsame kam ni distingas la pronomo «lu» per ''ilu, elu, olu'' ... Per decido (1558) la akademio Idista repulsis omna restrikto pri la uzo di ''lu.'' Onu darfas do uzar ta pronomo totsame por kozo e por persono di sexuo evidenta, kam por animali di sexuo nekonocata e persono qua havas nomo sensexua, quale ''infanto, puero, homo'' e.c., tam vere maskula kam femina.
 
La motivi di la decido donesis en «Mondo», XI, 68: «Lu» por la singularo esas exakte lo sama kam «li» por la pluralo. Logiko, simetreso e facileso postulas ico. Konseque, same kam «li» darfas uzesar por personi, animali, kozi, omnafoye kande nulo obligas expresar la sexuo, tale «lu» darfas uzesar por personi, animali, kozi en la sama kondiciono. La distingo propozita esus subtilajo jenanta....
 
==== La posesiva pronomi ====
Pronomo personala divenas posesiva per dezinenco -a.
* Singularo: me.'''a''', tua, vua, (i)lua / (e)lua / (o)lua
* Pluralo: ni.'''a''', via, lia
 
==== La demonstrativa pronomi ====
* Singularo: (i)ca, (i)ta
* Pluralo: (i)ci, (i)ti
 
==== La posesiva + la demonstrativa pronomi ====
* ilu + ca = ilca
* elu + ca = elca
* olu + ca = olca
 
==== La relativa / interogativa pronomo ====
* qua: ilta qua volas / qua volas?
* qui: la homi qui venis / qui venis?
 
==== La nedefinita pronomi ====
[[wikt:ula|ula]] || [[wikt:nula|nula]] || [[wikt:irga|irga]] || [[wikt:altra|altra]] || [[wikt:kelka|kelka]] || [[wikt:singla|singla]] || [[wikt:omna|omna]] || [[wikt:multa|multa]] || [[wikt:poka|poka]] || [[wikt:plura|plura]]
 
=== La nombri ===
La bazala nombri en Ido esas monosilaba por facila merkebleso e praktikal derivado:
{| class="wikitable"
!0
!1
!2
!3
!4
!5
!6
!7
!8
!9
!10
|-
|zero
|un
|du
|tri
|quar
|kin
|sis
|sep
|ok
|non
|dek
|}
Plu granda nombri:
{| class="wikitable"
!100
!1,000
!1,000,000
!1,000,000,000
!1,000,000,000,000
!1,000,000,000,000,000
|-
|cento
|mil
|miliono
|miliardo
|biliono
|triliono
|}
Formacar nombri en Ido esas facila e rapida. On adjuntas ''a'' por indikar multipliko ed ''e'' por indikar adiciono: 13 = ''dek-e-tri'' o ''dek e tri'' (10 + 3), 20 = ''dua-dek'' o ''duadek'' (2 × 10), 23 = ''dua-dek-e-tri, dua-dek e tri'', ''duadek-e-tri'' o ''duadek e tri'' (2 × 10 + 3).
{| class="wikitable"
!
!50
!5000
!500
!50
!5
|-
!55555
|kinadek e
|kinamil e
|kinacent e
|kinadek e
|kin
|-
!55005
|kinadek e
|kinamil e
|
|
|kin
|-
!5555
|
|kinamil e
|kinacent e
|kinadek e
|kin
|-
!5055
|
|kinamil e
|
|kinadek e
|kin
|-
!5005
|
|kinamil e
|
|
|kin
|-
!555
|
|
|kinacent e
|kinadek e
|kin
|-
!505
|
|
|kinacent e
|
|kin
|-
!55
|
|
|
|kinadek e
|kin
|}
 
=== Afixi ===
Ido adjuntis tre multa nova afixi. Afixi helpas Ido krear nova, richa, kurta vorti qua ne esas kreanta en altra lingui.
{| class="wikitable"
|+[[Sufixo|Sufixi]]
![[wikt:.ach|ach]]
|hundo
|hundacho
|nuanco di desestimo
![[wikt:.ad|ad]]
|danso
|dansado
|durolonga o kontinue plurfoya
![[wikt:.ag|ag]]
|martelo
|martelagar
|agar per
|-
![[wikt:.aj|aj]]
|bela
|belajo
|ula materio posedanta ca o ta karaktero
![[wikt:.al|al]]
|naturo
|naturala
|pri
![[wikt:.an|an]]
|klubo
|klubano
|membro di
|-
![[wikt:.ar|ar]]
|libro
|libraro
|en substantivi l'ensemblo
![[wikt:.ari|ari]]
|sendar
|sendario
|destinata
![[wikt:.atr|atr]]
|blua
|bluatra
|kelke simila a
|-
![[wikt:.e|e]]
|oro
|orea
|la koloro od aspekto di
![[wikt:.ebl|ebl]]
|drinkar
|drinkebla
|qua povas esar
![[wikt:.ed|ed]]
|glaso
|glasedo
|la quanto qua plenigas
|-
![[wikt:.eg|eg]]
|richa
|richega
|grado supera od extrema
![[wikt:.em|em]]
|laboro
|laborema
|inklita ad
![[wikt:.end|end]]
|pagar
|pagenda
|qua devas o mustas esar
|-
![[wikt:.er|er]]
|fumar
|fumero
|ta qua kustume o mem sur ofte okupas su pri ulo
![[wikt:.eri|eri]]
|libro
|librerio
|establisuro en qua on okupas su irgamaniere pri la kozo indikata da la radiko
![[wikt:.es|es]]
|quala
|qualeso
|la stando od abstraktita qualeso
|-
![[wikt:.esk|esk]]
|savar
|saveskar
|kreskado
![[wikt:.esm|esm]]
|du
|duesma
|ordinala nombri
![[wikt:.estr|estr]]
|urbo
|urbestro
|chefo, mastro di
|-
![[wikt:.et|et]]
|rivero
|rivereto
|mikreso o febleso
![[wikt:.ey|ey]]
|lektar
|lekteyo
|loko
![[wikt:.i|i]]
|rejo
|rejio
|lando, regiono, domeno dependanta de
|-
![[wikt:.id|id]]
|linguo
|linguido
|decendanto
![[wikt:.ier|ier]]
|teo
|teiero
|kontenanta o sustenanta la kozo de
![[wikt:.if|if]]
|floro
|florifo
|produktar, genitar, sekrecar
|-
![[wikt:.ig|ig]]
|fixar
|fixigo
|igar, facar
![[wikt:.ik|ik]]
|daltonismo
|daltonismiko
|malada per
![[wikt:.il|il]]
|telefonar
|telefonilo
|instrumento por
|-
![[wikt:.im|im]]
|du
|duimo
|la nombri fracionala
![[wikt:.in|in]]
|spozo
|spozino
|femina
![[wikt:.ism|ism]]
|reala
|realismo
|doktrino, partiso, sistemo
|-
![[wikt:.ist|ist]]
|sociala
|socialisto
|di profesiono o partiso
![[wikt:.iv|iv]]
|nutrar
|nutrivo
|soldesas a radiki verbala
![[wikt:.iz|iz]]
|butro
|butrizar
|provizar, garnisar, indutar, impregnar per
|-
![[wikt:.op|op]]
|quar
|quarope
|distributiva
![[wikt:.opl|opl]]
|tri
|triopla
|multiplikera
![[wikt:.oz|oz]]
|danjero
|danjeroza
|qua havas
|-
![[wikt:.ul|ul]]
|kato
|katulo
|maskula
![[wikt:.ur|ur]]
|piktar
|pikturo
|la produkturo dil ago
![[wikt:.uy|uy]]
|violino
|violinuyo
|recipiento
|-
![[wikt:.yun|yun]]
|hundo
|hundyuno
|infanto di
!
|
|
|
!
|
|
|
|}
{| class="wikitable"
|+[[Prefixo|Prefixi]]
![[wikt:bo.|bo]]
|patro
|bopatro
|parenteso per mariajo
![[wikt:des.|des]]
|facila
|desfacila
|kontreajo dil koncepto expresata per la radiko
![[wikt:dis.|dis]]
|semar
|dissemar
|''separo, disperso, dissemo''
|-
![[wikt:ex.|ex]]
|prezidanto
|exprezidanto
|antea, emerita, anciena, antiqua
![[wikt:ge.|ge]]
|avi
|geavi
|l'ensemblo di la du sexui
![[wikt:mi.|mi]]
|cirklo
|micirklo
|parto di
|-
![[wikt:mis.|mis]]
|uzar
|misuzar
|eroro o nekorekteso dil ago
![[wikt:ne.|ne]]
|posibla
|neposibla
|ne
![[wikt:par.|par]]
|lektar
|parlektar
|perfekta fino o kompletigo di ula ago
|-
![[wikt:para.|para]]
|pluvo
|parapluvo
|kontre ulo
![[wikt:pre.|pre]]
|nomo
|prenomo
|ulo esas od eventas ante ula samatipa altro
![[wikt:pseudo.|pseudo]]
|∅
|pseudonimo
|imito, falseso
|-
![[wikt:retro.|retro]]
|veno
|retroveno
|movo de avan ad dop, de ula epoko ad epoko antea
![[wikt:ri.|ri]]
|facar
|rifacar
|on iteras, iteris, od iteros la ago
![[wikt:sen.|sen]]
|senca
|sensenca
|sen
|-
![[wikt:stif.|stif]]
|matro
|stifmatro
|parenteso per duesma mariajo
![[wikt:vice.|vice]]
|prezidanto
|viceprezidanto
|vice
!
|
|
|
|}
 
=== Prepozicioni ===
42 ordinara prepozicioni.
{| class="wikitable"
|[[wikt:a|a]]/ad
|[[wikt:alonge|alonge]]
|[[wikt:an|an]]
|[[wikt:ante|ante]]
|[[wikt:apud|apud]]
|[[wikt:avan|avan]]
|[[wikt:che|che]]
|[[wikt:cirkum|cirkum]]
|[[wikt:cis|cis]]
|[[wikt:da|da]]
|-
|[[wikt:de|de]]
|[[wikt:di|di]]
|[[wikt:dop|dop]]
|[[wikt:dum|dum]]
|[[wikt:ek|ek]]
|[[wikt:en|en]]
|[[wikt:exter|exter]]
|[[wikt:for|for]]
|[[wikt:inter|inter]]
|[[wikt:kontre|kontre]]
|-
|[[wikt:koram|koram]]
|[[wikt:kun|kun]]
|[[wikt:lor|lor]]
|[[wikt:malgre|malgre]]
|[[wikt:per|per]]
|[[wikt:po|po]]
|[[wikt:por|por]]
|[[wikt:pos|pos]]
|[[wikt:preter|preter]]
|[[wikt:pri|pri]]
|-
|[[wikt:pro|pro]]
|[[wikt:proxim|proxim]]
|[[wikt:segun|segun]]
|[[wikt:sen|sen]]
|[[wikt:sub|sub]]
|[[wikt:super|super]]
|[[wikt:til|til]]
|[[wikt:tra|tra]]
|[[wikt:trans|trans]]
|[[wikt:ultre|ultre]]
|-
|[[wikt:vice|vice]]
|[[wikt:ye|ye]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|}
 
=== La korelativo-tabelo ===
Ido prizentas korelativo-tabelo min sistemala e min reguloza kam Esperanto. Kompense, l'Idala korelativi esas multe plu interdicernebla (komparez exemple ''kia''/''kie'' a ''quala''/''ube e quale''/''pro quo'' a ''kiel''/''kial'') e multe plu agnoskebla: komparez exemple ''ĉia'', etimologiale obskura, ad ''omna'', existanta kom aparta adjektivo en la Latina (omnis) ed Italiana (''ogni'') e renkontrebla en kompozita vorti en multa lingui (exemple en la vorto ''omnibus'', internacione konocata).
{| class="wikitable"
! rowspan="2" colspan="2" |
!Relativa e
questionala
!Demonstrativa
!Nedeterminita
!Maxim
nedeterminita
!Negativa
!Kolektiva
|-
!qu-
!it-
!ul-
!irg-
!nul-
!omn-
|-
!Individuo
!-a, -u
| style="background: #fff1d8" | qu<u>a</u>
| style="background: #fff1d8" | it<u>a</u>
|ul<u>u</u>
|irg<u>u</u>
|nul<u>u</u>
|omn<u>u</u>
|-
!Kozo
!-o
|qu<u>o</u>
|it<u>o</u>
|ul<u>o</u>
|irg<u>o</u>
|nul<u>o</u>
|omn<u>o</u>
|-
!Adjektivo
!-a
| style="background: #fff1d8" | qu<u>a</u>
| style="background: #fff1d8" | it<u>a</u>
|ul<u>a</u>
|irg<u>a</u>
|nul<u>a</u>
|omn<u>a</u>
|-
!Pluralo
!-i
|qu<u>i</u>
|it<u>i</u>
|ul<u>i</u>
|irg<u>i</u>
|nul<u>i</u>
|omn<u>i</u>
|-
!Loko
!-loke
| style="background: #ffd8d8" | ube
| style="background: #ffd8d8" | ibe
|ula<u>loke</u>
|irga<u>loke</u>
|nula<u>loke</u>
|omna<u>loke</u>
|-
!Tempo
!-tempe
| style="background: #ffd8d8" | kande
| style="background: #ffd8d8" | lore
|ul(a)<u>tempe</u>
|irga<u>tempe</u>
|nul(a)<u>tempe</u>
| style="background: #d8ffd8" | sempre
|-
!Qualeso
!-ala, -speca
| style="background: #ffd8d8" | qu<u>ala</u>
| style="background: #ffd8d8" | t<u>ala</u>
|ul(a)<u>speca</u>
|irga<u>speca</u>
|nul(a)<u>speca</u>
|omna<u>speca</u>
|-
!Maniero
!-e, -maniere
|qual<u>e</u>
|tal<u>e</u>
|ul<u>e</u>, ul(a)<u>maniere</u>
|irg<u>e</u>, irga<u>maniere</u>
|nul<u>e</u>, nul(a)<u>maniere</u>
|omna<u>maniere</u>
|-
!Motivo
!pro
|<u>pro</u> quo
|<u>pro</u> to
|<u>pro</u> ulo
|<u>pro</u> irgo
|<u>pro</u> nulo
|<u>pro</u> omno
|-
!Quanto
adjetivala
!-quanta
| style="background: #ffd8d8" | <u>quanta</u>
| style="background: #ffd8d8" | tanta
|kelka
|irga<u>quanta</u>
|nul(a)<u>quanta</u>
|omna<u>quanta</u>
|-
!Quanto
substantivala
!quanto
|<u>quanto</u>
|tanto
|kelko
|irga <u>quanto</u>
|nula <u>quanto</u>
|la tota <u>quanto</u>
|}
* ''omnatempe'' esas korekta ed uzebla, ma ''sempre'' esas la fakte uzata vorto.
* Vice ''irga quanto'', ''nula quanto'' e ''la tota quanto'' on ordinare dicas ''irgo'', ''nulo'' ed ''omno''
 
== Exemplo ==