Panama: Diferi inter la revizi

Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
+texto (historio), imaji
Lineo 12:
| Nomo_listo_chefo_stato = Listo di prezidanti di Panama
| Titulo_chefo_stato = Prezidanto
| Chefo_di_stato = [[RicardoJuan AlbertoCarlos MartinelliVarela]]
| Surfaco = {{formatnum:75517}}
| Rango_surfaco = 118
Lineo 23:
| Nomo_himno = ''Himno Istmeño''
| Pekunio = Balboa<br />''De facto'': [[Dolaro di Usa]]
| Religii = [[katolikismo]], 77,4%
}}
'''Panama''' ([[Hispaniana linguo|Hispaniana]]: ''Panamá'') esas lando qua jacas en [[Centr-Amerika]]. Lua vicina landi esas [[Kosta Rika]] en nord-westo e [[Kolumbia]] en sud-esto. En esto jacas [[Karibeano]] ed en westo jacas oceano [[Pacifiko]].
 
Linio 32 ⟶ 33:
Kande [[Hispania]]na [[Rodrigo de Bastidas]] navigis de [[Venezuela]] e arivis en Panama en [[1501]], posible vivis en la regiono cirkum 2 milion [[indijeno|indijeni]], precipue de Cuevas e Coclé rasi. [[Cristoforo Colombo]] arivis en la regiono en [[1502]]. En [[1513]] explorero [[Vasco Núñez de Balboa]] deskovris ke Panama esas [[istmo]] e ne existis marala uniono inter [[Atlantiko]] e [[Pacifiko]]. [[Hispania]]ni fondis [[Panama-Urbo]] en [[1519]], ed establisis la ''Real Audiencia de Panama'' (l'unesma reprezentero di Hispana guvernerio) en [[1538]]. Li transportis [[arjento]] ed [[oro]] de la litoro di Pacifiko tra la istmo til [[Karibeano]], ube ol esis expediita vers [[Europa]].
 
Kom rezulto di la desfacileso en kontrolar vasta teritorii, la regiono di Panama esis vundebla a l'atako di [[pirato|pirati]], specalequale [[Anglia]]ni e [[Nederlando|Nederlandani]], ed anke ataki di [[sklaveso|ex-sklavi]], nomizita ''cimarrones'' en Hispana linguo. De [[1572]] til [[1573]] [[Francis Drake]] atakis la regiono kun la helpo di ''cimarrones''. En [[1717]] Hispania unionis Panama a la [[Vice Rejio di Nova-Granada]].
 
Panama esis parto di Hispanian imperio dum preske 300 yari ([[1538]] til [[1821]]). En [[3 di novembro]] [[1821]] Panama divenis nedependanta de [[Hispanian imperio]]. YeEn [[28 di novembro]] sam yaro, ol unionis a [[Nova-Granada]] epor formisformacar lando nune konocatanomizita kom [[Granda Kolumbia]].
 
Dum 80 yari, la regiono esis parto di [[Kolumbia]]. Kande Kolumbiana senato rejektis la Hay-Herran kontrato, [[Usa]] decidis suportar politikala movadi por la nedependo di Panama. YeEn [[3 di novembro]] [[1903]] Panama divenis nedependanta de [[Kolumbia]], e signatis [[Hay/Bunau-Varilla kontrato]] kun Usa. La kontrato grantis Usana yuro por konstruktar ed explorar [[Panama-kanalo]], qua esis inaugurita en [[1914]]. En [[1936]] Panamana prezidanto [[Harmodio Arias Madrid]] ed [[Usa]]na [[Franklin Delano Roosevelt]] signatis Arias-Roosevelt pakto, qua anulis l'ideo di Usan interveno en PanamanaPanaman internal aferi.
 
De [[1903]] til [[1968]] Panama esis [[konstituco|konstitucala]] [[demokratio]] dominacita da politikala [[oligarkio]]. YeEn [[1 di oktobro]] [[1968]] l'elektita prezidanto [[Arnulfo Arias Madrid]] asumis povo e promisis un guvernerio di "nacionala uniono" ma yeen [[11 di oktobro]] il esis renversita da militarala [[stato-stroko]] komandita da kolonelo [[Omar Torrijos Herrera]], qua komencis militala diktatoreso qua duris 21 yari. En [[1972]] Torrijos lansis nova [[konstituco]] kequa konsideris il [[chefo di stato]]. En [[1977]] il e [[Jimmy Carter]] signatis Torrijos-Carter pakti, pri la transfero di la suvereneso super [[Panama-kanalo]] vers Panama.
 
En agosto [[1983]] 4-stela generalo [[Manuel Antonio Noriega]] divenas chefo di la Nacionala Guardo, e transformis ol en Defenso-forci di Panama. Usa akuzis Noriega di komercar drugi, fraudo e korupto, e blokuzis l'ekonomio di Panama. En mayo [[1989]] Noriega anulis la prezidantal elekto, vinkita da [[Guillermo Endara Galimany]]. YeEn la [[20ma di decembro]] sam yaro Usa invadis Panama, kaptis Noriega, e la militala diktatoreso finis. Guillermo Endara asumis povo en [[27 di decembro]] [[1989]].
 
=== Politiko ===
[[Arkivo:Asamblea Nacional de Panamá.JPG|thumb|200px|Nacional Asemblajo di Panama.]]
[[Arkivo:Palacio de las garzas1.JPG|thumb|left|200px|''Palacio de las Garzas'', oficala domo dil prezidanto di Panama.]]
Panama esas demokratiala [[prezidantala republiko]]. La prezidanto esas la [[chefo di stato]] e la [[chefo di guvernerio]], ed elektesas dal populo por 5 yari. Nune esas [[RicardoJuan AlbertoCarlos MartinelliVarela]].
 
La [[parlamento]] havas unika chambro kun 78 deputati, elektita dal populo por 5 yari. Nuna [[konstituco]] adoptesis en [[1972]] e sufris reformi en 1978, 1983, 1993, 1994, e 2004.
 
Tota civiteni evante 18 yari o pluse povas votar. Nacional elekti por prezidanto e por la parlamento okuras omna 5 yari.
 
La [[judiciala povo]] nedependas de l'exekutivo e de legifala povo, ma lua membri elektesas dal chefo di stato. Ol havas tri niveli: la Supra Korto, la tribunali e la lokala judiciisti. Un nedependanta Elektala Tribunalo inspektas la registro di votanti, l'elektala proceso e l'aktiveso di politikala partisi.
 
=== Geografio ===
[[Arkivo:Countries-Panama-provinces-2005-10-18-en.png|thumb|200px|Provinci e precipua urbi di Panama.]]
[[Arkivo:Graduandos Panameños.jpg|thumb|left|200px|''Puente de las Américas'', ponto super [[Panama-kanalo]].]]
Panama jacas inter [[Karibeano]] en nordo, [[Pacifiko]] en sudo, [[Kolumbia]] en esto e [[Kosta Rika]] en westo. Lua loko en Panama-istmo esas strategiala: en [[2000]] Panama recevis totala kontrolo super [[Panama-kanalo]].
 
{{PA|Panama-kanalo}}
 
Lua [[relevo]] kompozesas da basa tereni en la du litori, e monti e kolini en la centro. La monti ne esas parto di la montari di Nord- o Sud-Amerika, e nur proxim la frontiero kun [[Kolumbia]] la monti esas parto dil sistemo di [[Andi]]. La maxim alta monto di lando esas [[volkano]] Barú, kun 3,475 metri di [[altitudo]]. La [[marsh-lando]] di Darién, en la frontiero kun Kolumbia, mezuras 160 km de longeso e cirkum 50 km de larjeso, ma to impedas konstruktar voyo por unionar [[Nord-Amerika]] kun [[Sud-Amerika]] tra Panama.
 
Panama havas cirkum 500 fluvii. La maxim granda esas Chagres, qua uzesas por furnisar elektral energio a Panama, e por formacar l'artificala [[Lago Gatún]], qua esas parto di Panama-kanalo.
 
=== Ekonomio ===
Linio 56 ⟶ 69:
 
=== Demografio ===
La maxim granda urbo esas la chef-urbo di lando, [[Panama-Urbo]]. Altra importanta urbi esas [[San Miguelito]], Tocumen, e David.
 
=== Kulturo ===
Panamana kulturo havas granda [[Hispania]]n influo. La ''[[cumbia]]'', simila a Kolumbiana ''cumbia'', havas granda populareso. Altra populala muzikala stili esas [[reggae en español]], [[reggaeton]], ''compas'', [[jazo]], ''blues'', ''salsa'' e [[rock]].
 
En la [[literaturo]] kelk importanta nomi esas Manuel María Ayala (1785–18241785-1824), Amelia Denis de Icaza (1836–19111836-1911), Darío Herrera (1870–19141870-1914), [[Ricardo Miró]] (1883-1940) ed altra.
 
[[Basbalo]] esas la maxim populala [[sporto]] en Panama, danko ad UsanaUsan influo.
 
=== CeteraExtera aferiligili ===
{{Commons|Panama}}
* [http://www.presidencia.gob.pa/ prezidanto di Panama]