|
| Nomo_himno = ''La Dessalinienne''
| Pekunio = [[Gourde]]
| Religii = [[kristanismo]]95,8%
}}
'''Haiti''' esas lando qua jacas en westa bordo di [[Hispaniola]] insulo, en [[Karibeano]]. Ol havas frontiero kun [[Dominikana Republiko]], en esto.
=== Historio ===
{{PA|Historio di Haiti}}
L'insulo di [[Hispaniola]] ube jacas Haiti e [[Dominikana Republiko]] esis habititahabitesis da Taíno indijeni, de Arawak raso. [[Cristoforo Colombo]] landis en Môle-Saint-Nicolas yeen [[5 di decembro]] [[1492]] e reivindikis l'insulo por [[Hispania]]. Pos 19 dii il livis 39 membri de ''Santa María'' nav-trupo en l'insulo. La nav-trupo fondis urbeto nomizita "La Navidad", destruktita la sequanta yaro.
Hispaniani serchis [[oro]] en Hispaniola, explorita precipue da lokala indijeni. Kande l'indijeni ne aceptis explorar oro, li esis mortigita o vendita kom [[sklaveso|sklavi]]. Europani trovis infektiva maladesi a l'insulo. L'unesma erupto di [[variolo]] en Hispaniola okuris yeen [[1507]]. YeEn [[1512]]-[[1513]] legi interdiktis la uzajo di indijeni kom sklavi, ma Taínos esis preske extingita. YeEn [[1517]] rejulo [[Carlos 1ma di Hispania|Carlos 1ma]] permisis l'importacajo di nigra sklavi.
YeEn [[1625]] [[Francia]]ni establisis su en l'insulo di Tortuga. Li transvivis kom [[pirato|pirati]] ke atakis Hispaniana navi, e nomezis lua kolonio "Saint Domingue". YeEn [[1670]] li establisis su en Hispaniola. Lia unesma kolonio en l'insulo recevis la nomo di Cap François, nune [[Cap-Haïtien]].
Haiti divenis nedependanta yeen [[1804]] de [[Francia]], pos revolto di [[sklaveso|sklavi]]. Historiisti kalkulas ke la rebeleso rezultis en morto di 100,000 sklavi e 24,000 til 40,000 blanka kolonigisti<ref>Blackpast.com [http://www.blackpast.org/?q=gah/haitian-revolution-1791-1804 ''Haitian Revolution (1791-1804)'']</ref>. [[Jean-Jacques Dessalines]] esis l'unesma chefo di stato. Autokrata, il transformis su en imperiestro til esar asasinita yeen [[1806]].
La revoluciono provokis ekiro di blanka kolonigisti kun kelka sklavi e mestici. YeEn [[1809]] cirkum 10,000 refujinti arivis de [[Kuba]], ube li unesma fixigis su, por vivar en [[New Orleans]]. Li helpis mantenar [[Franciana linguo]] en ta urbo por kelka yardeki.
YeEn [[1815]] [[Simón Bolívar]] recevis helpo de Haiti por kombatar Hispaniana koloniala trupi. YeEn [[1817]] prezidanto [[Alexandre Pétion]] furnisis soldati, armi e financala suporto por helpar la liberigo di [[Vice-Rejio di Nova Granada]].
YeEn [[1818]] [[Jean Pierre Boyer]] asumis kom prezidanto e komencis riunigar lando yeen [[1821]]. Kande Santo Domingo deklaris nedependesonedependo de Hispania, li sendis trupi por kontrolar la regiono e sucesis en unigar tota insulo<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/168728/Dominican-Republic/129491/History Dominican Republic - History of the Dominican Republic] ''Encyclopaedia Britannica''</ref>. Dum lia guvernoguvernerio, li stimulis Usana ex-sklavi enmigrar a Haiti. Komence ye septembro [[1824]], cirkum 6,000 ex-sklavi migris a lando, ma pro lokala povreso ed altra desfacilesi, multra retroiris vers Usa.
YeEn [[1825]] Franca rejulo [[Charles 10ma di Francia]] sendis 14 navi kun soldati por rikonquestar l'insulo. Sub preso, prezidanto Boyer signatis pakto ke agnoskis nedependesonedependo po la pago di 150 milioni di franki (resorbita a 90 milioni yeen [[1838]]) kom indemno por la perdajo di posedaji kun la nedependesonedependo.
Boyer guvernis lando til [[1843]] kande esis renversita da [[stato-stroko]] pos perdar suporto di lokal elito. [[Charles Rivière-Hérard]] asumis, ma yeen [[1844]] li anke esis renversita, e komencis periodo di nestabileso. Lokal eliti e richa enmigranta komercisti ([[Germania]]ni, [[Usa]]ni, [[Francia]]ni, [[Unionita Rejio|Britaniani]]) disputis lokal autoritato. YeEn [[1912]] [[Siria]]ni partoprenis en konspiro en ke prezidantala palaco esis atakita e destruktita. En plu kam un foyo, Franca, Usana, Germana e BritanaBritaniana forci reklamacis granda quanto di valuti de Centrala banko di Haiti. YeEn [[1915]] Usa okupis lando e sejornis ibe til [[1934]]. Li establisis frontiero inter la du landi kun okupo di kontestata teritorii. Kande [[Rafael Leónidas Trujillo]] asumis povo en [[Dominikana Republiko]], li imperis ke Dominikan armeo mortigis Haitiani ke vivis en Dominikana flanko.
YeEn septembro [[1957]] [[François Duvalier]], konocata kom ''Papa Doc'', esis elektita prezidanto. Li balde transformis su en diktatoro e guvernis kun suporto di sekreta polico, konocata kom ''Tontons Macoutes'' ("fantomachi"). Li guvernis despotale til lia morto yeen [[1971]] kande lia filiulo [[Jean-Claude Duvalier]], konocata kom ''Baby Doc'' o ''Bébé Doc'', asumis povo e guvernis despotale til exilar su en Francia pos intensa populala protesti. Kun lia fugo, [[Henri Namphy]] asumis povo.
En la [[12ma di januaro]] [[2010]] ye 4:53 kloko [[ter-tremo]] kun forteso 7.0 che la [[Richter-skalo]] frapis lando. Ol esis la maxim forta ter-tremo en 200 yari di Haitiana historio. Cirkum {{formatnum:316000}} personi mortis e 1.6 milion perdis lua domi, quankam posa raporti konsideris ta nombro exajerema e kalkulis inter 46,000 e 85,000 la totalo di morti.
=== Politiko ===
[[Arkivo:Michel Martelly on April 20, 2011.jpg|thumb|150px|[[Michel Martelly]], nuna prezidanto di Haiti.]]
Haiti esas mi-prezidantala [[republiko]] qua permisas multa partisi. PopuloLa elektas[[prezidanto]] esas la [[prezidantochefo di stato]] di lando, ed elektesas dal populo por 5 yari, sen posibleso di rielekto. La [[chefo di guvernerio]] esas la [[chefministro]], indikita da la prezidanto. Nune esas [[Laurent Lamothe]].
La [[parlamento]] havas du chambri: la chambro di deputati havas 99 membri, e la senato 30. Nuna [[konstituco]] esisadoptesis adoptita yeen [[29 di marto]] [[1987]].
=== Geografio ===
Haiti okupas 1/3 di [[Hispaniola]] insulo. Ol havas 1,171 km di [[litoro]] e 360 km di frontieri kun [[Dominikana Republiko]]. La maxim alta monto di lando esas [[Pic la Selle]], kun 2,680 metri di [[altitudo]]. Lando ne havas navigebla fluvii.
Preske 98% di lua originala [[foresto|foresti]] esas destruktita. Ta destruktado havis kom konsequo [[erodo]] di suli ed [[inundado|inundadi]], kom la granda inundado yeen [[17 di septembro]] [[2004]] en ke 3,000 personi perisis.
[[Klimato]] di lando esas [[tropikala klimato|tropikala]] kun du pluvoza sezoni: de [[aprilo]] til [[junio]], e de [[oktobro]] til [[novembro]].
=== Demografio ===
Quankam la [[lojanto-denseso]] di Haiti esas 350 habitanti per km² la habitantaro koncentresas en urbala regioni, en la litoro ed en vali. Segun kalkuli de [[Unionita Nacioni]] lando havis 9.8 milion habitanti en [[2008]], e la duimo evas min kam 20 yari.
* Lingui: [[Franciana linguo|Franciana]], [[Kreolo di Haiti]].
Lando havas du oficala lingui: [[Franciana linguo|Franciana]], parolata da kulta Haitiani, e la [[Kreolo di Haiti]], qua recente havis lua gramatiko konformigita.
* Expektebla vivo-duro:
: viri: 49 yari,
* Nur 41 % del populo povas lektar.
La maxim granda urbo esas la chefurbochef-urbo, [[Port-au-Prince]]. Altra importanta urbi esas Carrefour e Delmas.
=== Kulturo ===
| 