Epidemio: Diferi inter la revizi

Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
Addbot (diskutez | kontributadi)
m Bot: Migrating 65 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q44512 (translate me)
Chabi1 (diskutez | kontributadi)
Nula rezumo di redakto
Lineo 1:
{{Wikivortaro}}
'''Epidemio''' esas [[morbo]] qua atakas, en un [[loko]], en la sama instanto, granda quanto de personi, ed aspektas kom dependanta de kauzo qua efikas generale.
 
== Historio ==
 
Nome, trans lia efektigo di trauri e sufri, la grand epidemii qui markizis la sucedo dil yarcenti esis, per lia ekonomiala, sociala e politikala reperkuti, vera aktori dil Historio. Oli orientizis lua marcho, tam multe e mem kelkafoye plu multe kam la militi e la paco-kontrati.
 
La morbi sempre existis ed on remarkas sur skeleti evanta mili de yari karakteriziva restanta konsequi di afekti
debata a bakterii od a virusi quale la tuberkloso, la sifiliso o la poliomielito.
 
Koncerne le maxim anciena de li, parolesas sempre pri izolita kazi. Tam longatempe kam la homi vivis en mikra grupi nomada, la morbi ne povis produktar epidemii. Olti agas per transmiso e se jermo nesalubra kontaminas individuo od izolita grupeto, ol havas omna posibla chanci perdesar : sive la viktimi sukombas, sive li opozas a lu imunesal defensi. Quik kande on
abordas la periodo historiala, omna populi ed omna civilizuri senecepte raportis la memoraji di epidemii.
 
Generale, la texti qui
konocigas oli nomizas
la epidemiala morbi
per nepreciza vorti (la
plago, la malajo, la
sufro, la kalamitato...)
qui ne posibligas
determinar quala afekto
oli aludas. On trovas
icaspeca nomizo tam
bone che l'Egiptiani dil
duesma yarmilo a.K.
kam che la Sumerani od en la maxim
ancien epoko di Chinia.
 
Plu tarde la Greki uzas la vorto loimos e
la Romani uzas la vorto pestis qui amba
signifikas «plago». L'anciena Franca
linguo di la Mezepoko, qua esis latinida
dialekto, anke adoptis pestis e Francigis ol
per «pestes» (qua furnisis ''pesto'' ad Ido).
Ol havis lore la generala senco di omna
epidemiala morbi nedistingeble : la pesto
same kam la variolo, la tuberkloso, la
morbilo, la tifo, edc.
 
=== La falo dil Romana Imperio aceleresis per la pesto ===
La unesma dokumento qua ne
limitizesas mencionar la
abomindaji di epidemio, ma anke
indikas lua ekonomiala e
militistal konsequi, debesas a la
historiisto Greka Thoukydides
(ϴουκυδιδης). Il raportas la
«pesto», qua, en 430 ante nia ero,
devastis la habitantaro di Athina.
Ica plago, qua versimile esis la
variolo, aparis en ita Greka civito
ube amaseskis la habitanti dil
cirkumajo fuganta l'avanco dal
armeo di Sparta. Ol mortigis tre
nombroza personi e plufebligis
talgrade l'armeo di ca siejata urbo
Thoukydides (ϴουκυδιδης)
ke ol kaptesis dal nedomajita trupi di
Sparta e di lua federiti.
 
Plu tarde, la Romana Imperio frapesis
severe per l'epidemii. Ye la 1ma yarcento
ante nia ero, la malario atingis la
agrokultival arei cirkum Roma, e, simile a
ti di Athina, la rurani refujis en ica urbo.
Li adportis ibe la dicita morbo ed ol
persistos en la tota aludita regiono
endemiale dum plura centi de yari.
 
La perdi ye homala vivi quan lu
produktis esis tala ke dum la IVma
yarcento, la legioni Romana precipue
konstitucesis per stranjeri rekrutita por
remplasar la tro febligita Italiani.
Pro ke desfortunajo rare venas sola, ye
la fino dil IIma yarcento la «pesto di
Antoninus» (probable la variolo) efektigis
plusa dekado di la Romana trupi.
Talgrade ke li opozis nula rezisto a la
Germanali qui invadis Italia. Ita unesma
Germanal milito esis la komenco di longa
serio. Altra «pesti» plagos diversa teritorii
dil Romana Imperio, plufebligos ol
ankore ed havos gravega konsequi. Per
faciligar la tasko a la barbara tribui –
Huni, Alamani, Ostrogoti e Wisigoti – qui
invados amasale la Europana parto del
Romana Imperio, ica epidemiala morbi
hastigos lua krulo.
 
Oli febligis tilextreme la regioni quin li
atingis tam ye la demografiala vidpunto
kam ye la ekonomiala e militistala
vidpunto, ed oli entravis rekurente la
esforci por rirektigo e rikonquesto dal
administrerio e dal armeo di Roma.
Preske omna ica epidemial ondi naskis
en la estala parto del Imperio e difuzesis
danke la prosperoza marala komerco.
Departante de la portui, oli propagesis ad
la internajo di la landi per irar alonge la
komercala komunikado-voyi. La maxim
richa regioni, e konseque le maxim
populizita, la mediteraneala litoro e la
granda kultivata planaji, frapesis maxim
severe.
 
La perdi ye homala vivi ruptis
konstante la komercala cirkuiti, olqui esis
la motoro dil ekonomio di l'Imperio, e
kreis vakuaji en l'administrerio e l'armeo,
qui esis la motori dil Imperio-autoritato.
Ultre la barbara invadi en Europa, la
granda demografiala perdi produktita per
la morbo en la tota Imperio atraktis la
vicina populi, apene atingata per la plago
motive di lia nomadeso e di la disperseso
di lia habiteyi.
 
Tale Tunizia – qua lore esis Romana –
invadesis dal Berberi en 542. Pose, la
epidemii intersucedante dum plura
yarcenti, la posvivanti konstitucis pokope
habitantaro relative imunigita kontre la
morbi. Pos plura yarcenti relativa
equilibro establisesis, ed, inter la IXma e
la XIVma yarcenti, ne plus esis
importanta epidemio.
 
Tante plu harda esis la veko dum la
XIVma yarcento kande, de 1348 til 1352,
l'epidemio di nigra pesto atakis kruelege
Europa. Ol nihiligis plu kam triimo de la
habitantaro ed ica katastrofatra
demografiala perdi modifikis profunde la
familiala e sociala equilibri. En la ruri, la
agri e la vilaji vakuigita de lia habitanti
investesis pace da homi venanta de min
atingata regioni.
 
En l'urbi, la decimacita eliti remplasesis
per altra sociala klasi. Tale debutis en
Firenze la sociala acenso dil familio
Medicis, qua esabis suficante prudenta
por livigar ica urbo da la plu multi de lua
membri kande la nobeli, sucioza prezervar
lia prerogativi, restis surloke e perisis
grandanombre.
 
En tota Europa, la migradi de habitanti
venanta de la min atingata arei ad olti qui
esabis devastita, asociita a la emerso di
nova sociala strati, produktis mixado de
homi qua modifikis profunde la
fundamenti di la socio.
 
=== La kolero esis jermo di konflikti en Balkania ===
Kin yarcenti pos la granda pesto, la
kolero efektigis dum la XIXma yarcento
inter 30 e 40 milion mortinti en la tota
mondo. En Balkania, ube lu furiis dum
plu kam duadek yari, olu esis la nedireta
jermo di la venonta konflikti per
modifikar, dum la periodo di un
generaciono, la repartiso di la habitantaro
e di la nacionesi.
 
On povas citar l'exemplo di Hungaria,
olqua lore esis parto de la Austriana-
Hungariana Imperio. Lua oficala linguo,
olta di lua eliti e di lua administrerio esis
la Germana. En 1831, pos ke la kolero
efektigabis deki de mili de viktimi, granda
nombro de administrerial ofici, diveninta
vakanta pro la morto dil Austriana elito,
okupesis da Hungariani fanatike
nacionalista e parolante nur la
Hungariana. Mem se lua rolo esis
modesta, la kolero esis un de la kauzi dil
dekado di la Austriana-Hungariana
Imperio.
 
=== La Amerik-indiani esis sen defensili ===
Ma ni retrovenez aden la pasinto e plu
precize ye la fino dil XVma yarcento. En
Hispania, la katolika reji parfinas la
rikonquesto di lia lando kontre la
Mohamedisti e Kristofus Kolombo
departas por serchar la voyo ad India. Il
trovos ulo mem plu bona : Amerika.
La Historio raportas l'epikajo di le
«conquistadores», qui, kun kelka centi de
viri, submisis la vasta imperii Azteka ed
Inka ed ol alegas la taktikala superioreso
quan grantis a li la qualeso di lia
komando, lia kavali e lia pafarmi.
La Historio ne aludas tante entuziasmoze
la fakto ke la Hispani adportis
kun su multe plu potent armo : morbijermi
a qui li ipsa esis rezistiva o
nesubmisita, ma opoze a qui la Amerik-
Indiani esis komplete indijanta imunesal
defensili. Dum periodo-tempo de kelka
yardeki, la variolo, la morbilo, la tifo, la
influenzo, la malario, la tifoido, la flava
febro ed altra infektanta morbi efektigis la
morto di deki de milioni Amerik-Indiani e
dezertigis Sud-Amerika.
 
Se ita ne-preintencita gentocido
sekurigis la vinko a le «conquistadores»,
lu havis anke altra konsequo : la rekurso a
«l'importaco» di sklavi veninta de Afrika
por remediar la indijo de laboranti
produktita per la demografiala kolapso.
 
[[Kategorio:Epidemii]]