Norda regiono (Brazilia): Diferi inter la revizi

Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
Nula rezumo di redakto
Nula rezumo di redakto
Lineo 1:
[[Arkivo:Brazil Region Norte.svg|thumb|240px|Norda regiono di Brazilia]]
'''Norda regiono di Brazilia''' (en la [[Portugalana linguo|Portugalana]]: ''Região Norte do Brasil'') esas [[geografio|geografiala]] regiono di [[Brazilia]] kompozatakonsistanta daek sep stati: [[Acre (Brazilia)|Acre]], [[Amapá]], [[Amazonas (Brazilia)|Amazonas]], [[Pará]], [[Rondônia]], [[Roraima]] e [[Tocantins (stato)|Tocantins]]. MaximOl esas la maxim vasta regiono di la lando, olhavante havastotala surfaco de {{formatnum:3659637}} km² di totala surfaco, quiqua reprizentasreprezentas 42,27% de la totala surfaco di la lando, e havas {{formatnum:15865178}} lojantihabitanti, segun la kontado [[2010]]<ref name=IBGE>http://www.censo2010.ibge.gov.br/dados_divulgados/index.php</ref>. Granda parto di lua surfaco esas kovrata da [[Equatorala e tropikala foresti|equatorala foresto]].
 
TaCa subdividuro - Norda regiono - esas nek politikala nek administrala, nurhavante havassignifiko geografialanur signifikogeografiala. Lua 7 stati generale havas simila peizaji ed [[ekonomio|ekonomii]].
 
== Historio ==
[[Arkivo:ShabanoYanomami.jpg|thumb|left|170px|Domi dedi [[Yanomami]] -indijeni, un dedel diversa rasi quaqui vivishabitis enla Norda regionoRegiono ante l'arivo didal blanki.]]
UnesmaLa unesma habitanti di Norda regionoRegiono esis [[indijeno|indijeni]] de diversa rasi. Pos la deskovro di [[Amerika]], [[Hispania|Hispani]]ni e pospose [[Portugal]]ani komencis explorar ol. [[Francisco de Orellana]] navigis [[Amazon]] de [[Andi]] til [[Atlantiko]] de [[1539]] til [[1541]]. Il kontinuisduris explorar Amazon ed altra fluvii til [[1550]].
 
YeEn [[1616]] la Portugalani arivis e komencis konstruktar fortresi en la regiono, komexemple la fortreso ''São José da Barra do Rio Negro'' en [[1669]], origino dil urbo di [[Manaus]]. De [[1775]] til [[1778]] esison konstruktitakonstruktis la fortreso di "São Joaquim do Rio Branco" en la nuna stato di [[Roraima]]. En [[1782]] inauguresis la fortreso di ''São José do Macapá'' en la nuna stato di [[Amapá]].
 
[[Arkivo:Teatro amazonas.jpg|thumb|220px|Teatro Amazonas, en Manaus.]]
Norda regiono sejornisrestis povra, kun poka habitanti, til la duesma dekyarayardeko dedil [[19ma yarcento]], kande komencis l'ekonomiala "ciklo dil kauchuko". La [[Kauchukofigiero|Kauchukofigieri]] (''Hevea brasiliensis'') existas naturale en la [[equatorala foresto]] di Sud-Amerika e furnisas [[latexo]], qua koagulas per varmigo e formasformacas gumo. Balde komencis lua exploroexploto ed exportacajoexportacado versad [[Europa]] ed [[Usa]] por produktar [[bandajo|bandaji]]. KunPro l'exportacajoexportacado, rapide la regiono divenis richa, e Manaus inauguris splendida [[teatro]], ''Teatro Amazonas'', en [[1896]].
 
Ta richeso anke stimulis anke l'enmigro di mili dide personi de [[Nord-estala regiono (Brazilia)|Nord-esto]] di Brazilia versad Amazonia. Ta enmigro kreskis dum longa periodi di [[sikeso]] en Nord-esto, komexemple de [[1877]] til [[1879]]. Nord-estani eniris profunde la foresto en sercho diserchante kauchukofigieri, ed en la fino didil 19ma yarcento li atingis la [[Bolivia]]na teritorio. En [[1899]] Luis Gálvez Rodríguez de Arias proklamis la Republiko di Acre, kom nedependanta de Bolivia. To produktis konflikto en la regiono, retrodonitaqua retrodonesis a Bolivia en [[1900]]. En [[1902]] - pos la disseminodissemado di informi pri Boliviana intenci en permisar ad [[Usa]]na [[sindikato]] ''Bolivian Syndicate'' explorarexplotar la richeso dil kauchuko en la regiono - Braziliana militisto [[José Plácido de Castro]], qua vivis enhabitis Acre, komencis rebelionorevolto kontre la Boliviana guvernoguvernerio. En [[1903]] la [[Petrópolis-kontrato]] establisis ke la posedo di Acre esiskom Braziliana, e la "Republiko di Acre" desaparis. Kom kompenso, Bolivia recevis 2 milioni dimilion [[Britaniana pundo|pundi]], e Brazil konstruktis [[Madeira-Mamoré fervoyo]] por faciligar l'exportacajiexportacado dide Bolivia.
 
En [[1875]] [[Henry Alexander Wickham]] furtis {{formatnum:70000}} [[semino|semini]] di [[kauchukofigiero]] de Amazonia e plantacissemis olli en la botanika gardeno di [[London]]. De ta, 2,000 sem-planteti esis sendita a [[Ceylon]] e 22 a [[Singapur]]. En [[1898]] komencis kultivo en [[Malaya peninsulo]], ed en [[1913]] la Malaya producajoproduktado di kauchuko superigissuperiris la Braziliana. L'[[ekonomio]] di la regiono komencis dekadodekadar. Nur de [[1942]] til [[1945]], kande la Malaya peninsulo jacisrestis okupita da [[Japonia]]ni, Norda regiono noveitere divenis importanta exportacero di kauchuko. En [[1943]] [[Amapá]], [[Rondônia]] e [[Roraima]] separesis administrale de [[Amazonas (Brazilia)|Amazonas]] e transformitatransformesis ena teritorii indirektenedirete administritaadministrata da centrala guvernoguvernerio (la prezidanto dil republiko nomesisnominis guverniestriguberniestri di la tri).
 
 
En [[6 di junio]] [[1967]] la Braziliana guvernoguvernerio kreis SUFRAMA, ''Superintendência da Zona Franca de Manaus'' ("surveyoIntendanteyo pridil liber ekonomiala zono di Manaus") por stimular l'instalo di [[industrio|industrii]] en la regiono, quaqui konsumus importacita vari. En finoFine di la [[1960a yari]] on komencis la konstrukturokonstrukto di la [[Transamazônica voyo]], qua krucumus la regiono de Lábrea en Amazonas til Nord-esto di Brazilia. Tranzamazônica inauguresis en [[1972]], ma til nun on ne povas uzar ol dum pluvoza sezono ([[oktobro]] til [[marto]]).
 
Dum la [[1970a yari]] la industrii di elektronikala vari e [[motorciklo|motorcikli]] instalis fabrikerii en Manaus, qua pasisexperiencis nova periodo di kresko. Samatempe [[Rondônia]] recevis granda nombro dide personi de [[Suda regiono (Brazilia)|Suda regiono]], specaleprecipue de [[Paraná (stato)|Paraná]] e [[Rio Grande do Sul]], quaqui komencis kultivar [[soyo]] e [[kafeo]] en fertila suli. En [[1982]] Rondônia divenis stato, ed ye la [[5 di oktobro]] [[1988]] anke Amapá e Roraima anke divenis stati.
 
== Geografio ==
Kun {{formatnum:3659637}} km² Norda regiono esas la maxim vasta dedi Brazilia. La du maxim granda Braziliana stati, [[Amazonas (Brazilia)|Amazonas]] e [[Pará]], jacas hike.
 
=== Reliefo ===
[[Arkivo:Manaus Satélite.jpg|thumb|Satelitala fotofotografuro di Amazoniana foresto proxim [[Manaus]].]]
Skemale, on povas dividar Norda regiono en tri parti segun reliefo: en nordo, frontiero kun [[Venezuela]], [[Guyana]], [[Surinam]] e [[Franca Guyana]] jacas [[platajo di Guyani]]. En ta platajo, jacas du de la maxim alta monti di Brazilia: ''[[Pico da Neblina]]'', kun [[altitudo]] de {{formatnum:2994}} metri di [[altitudo]], e ''Pico 31 de Março'' kun altitudo de {{formatnum:2897}} metri di altitudo.
 
En [[Tocantins (stato)|Tocantins]], granda parto di [[Rondônia]] ed en la sudo di [[Pará]] e sud-esto di [[Amazonas (Brazilia)|Amazonas]] jacas ''Planalto Central'', platajo kun [[altitudo|altitudi]] quaqui povas superigarsuperirar 500 metri. Inter la du plataji, on jacas granda regiono di basa tereni drenataaquizata da [[Amazon]] e lua enfluanti, konocata en la [[Portugalana linguo]] kom ''Planície Amazônica'', ("Amazoniana planoplanajo").
 
=== Klimato ===
[[Arkivo:Brazil Norte climate map.gif|thumb|left|Klimatala mapo di Norda regiono.]]
Predominacas [[equatorala klimato]] kun intensa [[pluvo|pluvi]] quaqui superigassuperiras {{formatnum:2000}} mm omna yariomnayare en granda parto di la regiono, specaleprecipue en Amazonas e Rondônia, e {{formatnum:3000}} enan la frontiero kun [[Peru]] e [[Kolumbia]].
 
=== Vejetantaro ===
[[Arkivo:Amazon Manaus forest.jpg|thumb|200px|Equatorala foresto.]]
Predominacas [[Equatorala e tropikala foresti]] en granda parto di la regiono, e [[savano]] en parti di [[Roraima]] e [[Rondônia]] e granda parto di [[Tocantins (stato)|Tocantins]]. Existas naturala [[pastureyo]] en la sudo ed en la westo di [[Marajó -insulo]] ed en kelka puntiloki di Amazonas, Pará e Roraima. On existasExistas cirkumcirkume 150,000 speci di planti en la regiono, di qui plu kam 75,000 esisesas [[arboro|arbori]].
 
=== Hidrografio ===
Norda regiono prizentas la maxim vasta [[fluvio-baseno]] dil mondo: l'Amazoniana baseno. Amazon havas mili dide enfluanti, kelkekelki ne explorataja explorita. L'ekflueyo di Amazon prizentas fenomeno di [[ondo|ondi]] quaqui povas esar alta dide kin metri, konocata lokale kom ''pororoca''. ProfundesoPro la profundeso e larjeso di Amazon permisas, granda [[navo|navi]] povas navigar de [[Atlantiko]] til [[Manaus]] o mem plu fore.
 
== Ekonomio ==
[[Arkivo:Manaus horizon.jpg|thumb|right|Manaus, la maxim granda urbo dedi Norda regiono.]]
L'[[ekonomio]] di la regiono esas bazatafondita ensur l'extraktadiextraktado di [[mineralo|minerali]] (specaleprecipue [[fero]], [[mangano]], [[bauxito]] e [[stano]]), sur la kultivado di [[arboro|arbori]] por obtenar [[ligno]], di ''Castanha-do-Pará'' ("nuco di Brazilia") e di [[kauchuko]], ensur [[peskado]], en [[industrio]] (transformo di minerali e ligno, alimentimanjaji e drinkaji ed, en l'ekonomiala zono di Manaus, elektronikala equipadi (note per [[informatiko]])aparati e motorcikli.
 
En [[Rondônia]] ed en la sudo di [[Pará]] agrokultivason kultivas [[soyo]], [[kafeo]], [[kakao]], [[rizo]], [[maizo]] e [[manioko]]. Proxim [[Belém do Pará]] existas polikulturo di frukti e nigra pipro. Anke [[Juto|juto]] anke esas produktata en la regiono. Finale, existas importanta edukado di [[bufalo|bufali]] en [[Marajó insulo]]. [[Boviari]] existas en kelka regioni di Pará, Rondônia ed Amazonas por lokala konsumo.
 
On existasExistas poka voyi e [[fervoyo|fervoyi]] en la regiono. La [[Transporto|transportado]] di personi e vari en la regiono esas precipue fluviala od aerala.
 
[[Arkivo:Usina de Tucuruí.jpg|thumb|left|200px|Hidroelektrikala centralo di Tucuruí.]]
Por furnisar [[energio]] a l'urbi, on esis konstruktitakonstruktis diversa [[termoelektro|termoelektratermoelektrala centrali]] en la regiono, e kelka hidroelektrikala centrali, komexemple Balbina proxim Manaus, e Tucuruí enan Tocantins -fluvio, qua furnisas energio poral metropolala regiono di Belém, por laal sudo di Pará, ed anke pora Tocantins e [[Maranhão]].
 
=== Turismo ===
[[Arkivo:Cirio 2006 berlinda 1.jpg|thumb|180px|Procesiono en homajo ahomaje Nia Siorino di Nazareth.]]
La regiono ja recevas Braziliana ed exterlanda [[turismo|turisti]], specaleprecipue de [[Europa]], kunqui interesivolas en konocarkonoceskar lua richa naturala peizaji, lua indijena [[mestiero]] e multa aspekti di lua kulturo, qua mixurasmixas elementi de indijena e blanka kulturi, komquale en la festo di ''Boi Bumbá'', qua okuraseventas en l'urbo di [[Parintins]] o la [[karnavalo]] di [[Manaus]], qua havas [[samba-skolo|samba-skoli]], komexemple la karnavali di Rio de Janeiro e SaoSão Paulo<ref>[http://carnavaldemanaus.nafoto.net/ Carnaval de Manaus - UOL Fotoblog]</ref>.
 
On ne povas obliviar religiozala religiala turismo qua okuraseventas en [[oktobro]] omnayare en [[Belém do Pará]],. kandeLore mili dide personi arivas en l'urbo por partoprenar en la procesiono di ''Círio de Nazaré'', en homajo ahomaje Nia Siorino de Nazareth.
 
{|class="wikitable"
Lineo 63:
|-
! width="200px" |Stato
! width="130px" | [[KLP]] (milioni dide [[R$]])
! width="100px" | Rango en la Braziliana ekonomio
! width="120px" | [[KLP]] perpor persono en R$
|-
| [[Pará]]
Lineo 104:
 
== Demografio ==
[[Arkivo:Aldeia Caxinauá no Acre.jpg|thumb|left|160px|Kaxinawa indijeni en [[Acre (Brazilia)|Acre]]. Pura indijeni esas min multa kam 1% didil totala populohabitantaro di Norda regiono.]]
{| class="wikitable" table style="ont-size: 90%; border:1px #000000;" cellspacing="0" align="right" style="margin-left: 1em"
! style="background:#f0f0f0;" colspan="2"|Rasala grupi yeen 2006<ref name="PNAD 2006">{{Cite web|title=PNAD |year =2006 |url=http://www.ibge.gov.br/home/estatistica/populacao/trabalhoerendimento/pnad2006/sintese/tab1_2.pdf|language =Portugalana |acessodata= [[18 di mayo]] 2008 }}</ref>
|-
|[[mestico|Mestici]] ||69,2%
Lineo 116:
|[[Indijeno|Indijeni]] e [[Japonia]]ni ||0,7%
|}
Quankam ol esas la maxim granda regiono di Brazilia, Norda regiono esas nur la 4ma ensegun totala populo-quantohabitantaro. [[Manaus]], kunhavanta plu kam 1,8 milioni lojantihabitanti en [[2010]]<ref>http://www.ibge.gov.br/home/estatistica/populacao/censo2010/populacao_por_municipio.shtm</ref> esas lua maxim granda urbo ensegun totalototala di habitantihabitantaro, e la 7ma maxim granda urbo dedi Brazilia. [[Belém do Pará|Belém]] esas la 2ma maxim granda dedi la regiono, kunhavante plu kam 1,4 milioni lojantihabitanti.
 
La regiono kontinuasduras recevar enmigranti de altra Braziliana regioni, specaleprecipue de [[Nord-estala regiono (Brazilia)|Nord-esto]] e de [[Suda regiono (Brazilia)|Suda regiono]].
 
== Referi ==