Mexikia: Diferi inter la revizi
Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
m r2.7.3) (roboto adjuntas: pa:ਮੈਕਸੀਕੋ modifikas: chy:Mé'šeeséve'ho'évenó |
+mikra texti (historio, kulturo) |
||
Lineo 10:
| Oficala_lingui = Ne havas. [[Hispaniana linguo|Hispaniana]] esas ''de facto''.
| Guvernerio = [[Republiko]]
| Nomo_listo_chefo_stato = Listo di
| Titulo_chefo_stato =
| Chefo_di_stato = [[
| Surfaco = {{formatnum:1972550}}
| Rango_surfaco = 15
Lineo 35:
[[Arkivo:Mexico 1821.PNG|left|180px|thumb|Mexikia, pos lua nedependeso de Hispania.]]
Mexikia divenis nedependanta de [[Hispania]] ye [[27 di septembro]] [[1821]]. [[Agustín de Iturbide]] imediate proklamis su kom imperiestro di lando, e guvernis til [[19 di marto]] [[1823]] kande un revolto establisis l'Unionita Stati di Mexikia. Ye [[1824]] lando adoptis nova [[konstituco]] e divenis [[republiko]]. [[Guadalupe Victoria]] divenis lua unesma
Ye [[1836]] generalo [[Antonio López de Santa Anna]], [[diktatoreso|diktatoro]] di lando 2 foyi, aprobis 7 legi (''siete leyes'') e suspendis la konstituco di 1824. Kom rezulto, [[interna milito]] komencis, e kelka regiono deklaris nedependeso: le [[Republiko di Texas]], [[Republiko di Río Grande|Río Grande]] ed [[Republiko di Yukatan|Yukatan]]. [[Texas]] sucesis en obtenar la nedependeso, ed esis anexita da [[Usa]] pose. Un disputo pri frontieri rezultis en [[Mexikiana-Usana milito]] qua komencis ye [[1846]] e lastis du yari. Milito finis kun l'adopto di [[Traktado di Guadalupe Hidalgo]], ke forcis Mexikia a donar preske duimo di lua teritorio ad Usa.
[[Arkivo:Edouard Manet 022.jpg|thumb|left|150px|Fusilagado di Maximilian 1ma (piktado da [[Édouard Manet]].]]
Ye [[1857]] Mexikia adoptis nova [[konstituco]] ke establisis laika stato. Ye [[18 di decembro]] [[1857]] [[Benito Juárez]] asumis kom
Juárez kontinuis en la prezidanteso ti [[1872]]. Lia lasta yari en povo sufris forta kritiki de liberali.<ref>González y González, Luis (2009) ''"El liberalismo triunfante"'', en Daniel Cosío Villegas et al., Historia general de México, pp. 633-705, El Colegio de México, México</ref> Pos lia morto, [[Sebastián Lerdo de Tejada]] asumis la prezidanteso, e pos rebeliono ye [[1876]], [[Porfirio Díaz]] asumis povo. Li komandis direkte od indirekte la guverno dum 35 yari til [[1911]], kande il renoncis kom rezulto di [[Mexikiana revoluciono]].
{{PA|Mexikiana revoluciono}}
La revoluciono komencis kom populala revolto kontra l'elektala frauto ke permisis Porfirio Díaz rielektar por 5ma foyo. Díaz renoncis e [[Francisco I. Madero]] esis elektita prezidanto, ma esis renversita ed asasinita du yari pose. Generalo [[Victoriano Huerta]] asumis povo, ma la revoluciono rikomencis, komandita da, inter altra, [[Pancho Villa]] ed [[Emiliano Zapata]]. Un 3ma forco, komandita da generalo [[Venustiano Carranza]] sucesis en finigar l'interna milito, e modifikis la konstituco di 1857, ed adicionis modifikuri por atencar la revendiki de la revolucioneri. Ta esas la Mexikiana konstituco di 1917 en uzo til nun.
On kalkulas ke {{formatnum:900000}} personi, de 15 lore milioni di lojanti, mortis dum la revoluciono. Carranza esis mortigita en [[1920]]. Lia sucedanto esis altra heroo de la revoluciono, [[Álvaro Obregón]], pose sucedita da [[Plutarco Elías Calles]]. Obregón esis rielektita en [[1928]], ma esis asasinita ante asumar povo. Calles fondis la Nacionala Revolucionala Partiso (''Partido Revolucionario Nacional'', PNR), pos rinomizita ''Partido Revolucionario Institucional'' (PRI), qua guvernis Mexikia dum longa periodo.
=== Politiko ===
Mexikia esas prezidantala [[republiko]]. La chefo di stato e la [[chefo di guvernerio]] esas la
La [[parlamento]] havas 2 chambri: Senato ''(Senado)'', kun 128 membri, e Chambro di Deputati ''(Cámara de Diputados)'', kun 500 membri.
Linio 65 ⟶ 68:
=== Demografio ===
Mexikia esas la maxim populoza lando di mondo qua parolas [[Hispaniana linguo|Hispana]]<ref>[http://www.todaytranslations.com/index.asp-Q-Page-E-Spanish-Language-History--13053095 "Spanish Language History" - Today Translations]</ref>. La kresko di populo falis de 3,5% omna yari ye [[1965]] til 0,99% omna yari ye [[2005]]. Preske 75% di la populo vivas en urbi.
[[Katolikismo]] esas [[religio]] por 82,7% de lua populo. Altra kristani esas 9,7%.▼
=== Kulturo ===
Mexikia ne havas oficala linguo en lua konstituco ma lando havas la maxim granda populo qua parolas [[Hispaniana linguo|Hispaniana]]. Cirkum 5,4% de lua populo parolas indijena lingui - la precipua esas [[Nahuatl linguo|Nahuatl]], kun 1,45 milioni parolanti.
Mexikiana [[literaturo]] komencis ante Hispaniana konquesto. Dum koloniala periodo, la precipua autori esis [[Juan Ruiz de Alarcón]], [[Carlos de Sigüenza y Góngora]] e [[
▲[[Katolikismo]] esas [[religio]] por 82,7% de lua populo. Altra kristani esas 9,7%.
▲Mexikiana [[literaturo]] komencis ante Hispaniana konquesto. Dum koloniala periodo, la precipua autori esis [[Juan Ruiz de Alarcón]], [[Carlos de Sigüenza y Góngora]] e [[Juana Inés de la Cruz]]. Kelka importanta moderna autori esas [[Juan Rulfo]], [[Octavio Paz]], [[Carlos Fuentes]], ed altra.
Tradicionala [[muziko]] inkluzas [[mariachi]], ''banda'', ''norteño'', ''ranchero'' e ''corridos''. Moderna muzikala stili specale por yuneso esas [[rock]] e pop. Kelka populala Mexikiana kantisti, konocata en tota mondo, esas [[Thalía]], [[Luis Miguel]], Alejandro Fernández e [[Paulina Rubio]].
[[Arkivo:Ballet Folklórico de México (1970) - 001.jpg|thumb|170px|Folklorala Baleto di Mexikia, 1970.]]
La [[folkloro|folklorala]] [[danso]] mixuras elementi de indijena, Hispana ed Afrikana kulturo. Indijena dansi preske desaparis kun la koloniigo, ma kelk elementi de lua dansi transvivis e modifikis la dansi trovita de Hispania. Tradicionala dansi transvivis e lua prezervo esis stimulata pos la nedependeso e specale pos Mexikiana revoluciono, en esforco por prezervar nacional identeso.
=== Referi ===
| |||