Haiti: Diferi inter la revizi

Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
EmausBot (diskutez | kontributadi)
m r2.6.4) (roboto adjuntas: mrj:Гаити
+mikra texto (historio, politiko). Bezonas gramatikala revizo, tota la texto.
Lineo 37:
Ye [[1625]] [[Francia]]ni establisis su en l'insulo di Tortuga. Li transvivis kom [[pirato|pirati]] ke atakis Hispaniana navi, e nomezis lua kolonio "Saint Domingue". Ye [[1670]] li establisis su en Hispaniola. Lia unesma kolonio en l'insulo recevis la nomo di Cap François, nune [[Cap-Haïtien]].
 
Haiti divenis nedependanta ye [[1804]] de [[Francia]], pos revolto di [[sklaveso|sklavi]]. Historiisti kalkulas ke la rebeleso rezultis en morto di 100,000 sklavi e 24,000 til 40,000 blanka kolonigisti<ref>Blackpast.com [http://www.blackpast.org/?q=gah/haitian-revolution-1791-1804 ''Haitian Revolution (1791-1804)'']</ref>. [[Jean-Jacques Dessalines]] esis l'unesma chefo di stato. Autokrata, il transformis su en imperiestro. til esar asasinita ye [[1806]].
 
La revoluciono provokis ekiro di blanka kolonigisti kun kelka sklavi e mestici. Ye [[1809]] cirkum 10,000 refujinti arivis de [[Kuba]], ube li unesma fixigis su, por vivar en [[New Orleans]]. Li helpis mantenar [[Franciana linguo]] en ta urbo por kelka yardeki.
 
Ye [[1815]] [[Simón Bolívar]] recevis helpo de Haiti por kombatar Hispaniana koloniala trupi. Ye [[1817]] prezidisto [[Alexandre Pétion]] furnisis soldati, armi e financala suporto por helpar la liberigo di [[Vice-Rejio di Nova Granada]].
 
Ye [[1818]] [[Jean Pierre Boyer]] asumis kom prezidisto e komencis riunigar lando ye [[1821]]. Kande Santo Domingo deklaris nedependeso de Hispania, li sendis trupi por kontrolar la regiono e sucesis en unigar tota insulo<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/168728/Dominican-Republic/129491/History Dominican Republic - History of the Dominican Republic] ''Encyclopaedia Britannica''</ref>. Dum lia guverno, li stimulis Usana ex-sklavi enmigrar a Haiti. Komence ye septembro [[1824]], cirkum 6,000 ex-sklavi migris a lando, ma pro lokala povreso ed altra desfacilesi, multra retroiris vers Usa.
 
Ye [[1825]] Franca rejulo [[Charles 10ma di Francia]] sendis 14 navi kun soldati por rikonquestar l'insulo. Sub preso, prezidisto Boyer signatis pakto ke agnoskis nedependeso po la pago di 150 milioni di franki (resorbita a 90 milioni ye [[1838]]) kom indemno por la perdajo di posedaji kun la nedependeso.
 
Boyer guvernis lando til [[1843]] kande esis renversita da [[stato-stroko]] pos perdar suporto di lokal elito. [[Charles Rivière-Hérard]] asumis, ma ye [[1844]] li anke esis renversita, e komencis periodo di nestabileso. Lokal eliti e richa enmigranta komercisti ([[Germania]]ni, [[Usa]]ni, [[Francia]]ni, [[Unionita Rejio|Britaniani]]) disputis lokal autoritato. Ye [[1912]] [[Siria]]ni partoprenis en konspiro en ke prezidantala palaco esis atakita e destruktita. En plu kam un foyo, Franca, Usana, Germana e Britana forci reklamacis granda quanto di valuti de Centrala banko di Haiti. Ye [[1915]] Usa okupis lando e sejornis ibe til [[1934]]. Li establisis frontiero inter la du landi kun okupo di kontestata teritorii. Kande [[Rafael Leónidas Trujillo]] asumis povo en [[Dominikana Republiko]], li imperis ke Dominikan armeo mortigis Haitiani ke vivis en Dominikana flanko.
 
Ye septembro [[1957]] [[François Duvalier]], konocata kom ''Papa Doc'', esis elektita prezidisto. Li balde transformis su en diktatoro e guvernis kun suporto di sekreta polico, konocata kom ''Tontons Macoutes'' ("fantomachi"). Li guvernis despotale til lia morto ye [[1971]] kande lia filiulo [[Jean-Claude Duvalier]], konocata kom ''Baby Doc'' o ''Bébé Doc'', asumis povo e guvernis despotale til exilar su en Francia pos intensa populala protesti. Kun lia fugo, [[Henri Namphy]] asumis povo.
 
=== Politiko ===
Haiti esas mi-prezidantala [[republiko]], fonditaqua dapermisas liberigitamulta partisi. Nuna [[konstituco]] esis adoptita ye [[29 di marto]] [[sklaveso|sklavi1987]].
 
=== Geografio ===
[[Arkivo:Haiti map.png|thumb|160px|Mapo di Haiti kun lua precipua urbi.]]
La maxim alta monto di lando esas [[Pic la Selle]], kun 2680 metri di [[altitudo]].
 
Linio 63 ⟶ 76:
=== Referi ===
{{reflist}}
{{Commons|Haiti}}
 
=== Extera ligili ===
* [http://www.dmoz.org/Regional/Caribbean/Haiti/ Haiti], en ''Open Direct Project''
* [http://www.elahmad.com/maps/qibla-english.htm?latitude=18.9167&longitude=-72.4878&t=h&zoom=7 maps Haiti]
* [http://www.pbaseelahmad.com/perronamaps/haiti_photo_haitiqibla-english.htm?latitude=18.9712&longitude=-72.2845&t=h&zoom=9 FotoMapo di Haiti] de ''Elahmad.com''
 
{{Stati_Karibeano}}